بخش دوم نگاه رحمانی و اعتدالی امام در سیاست خارجی

ابزارها و روشهای تحقق اهداف

هر کشور و حکومتی برای تحقق اصول و اهداف سیاست خارجی خود از ابزار و روشهای خاصی استفاده می کند. نمی توان معیار و میزان مشخصی برای همه کشورها ارائه داد، چرا که اصول و اهداف هر نظام با هم تفاوتهای اساسی دارند. تحلیل و بررسی آثار حضرت امام نشان می دهد، ایشان نیز در سیاست خارجی خود معتقد به ابزار و تکنیک های ویژه ای بودند که طبق اولویتی که خودشان در نظر داشتند، عبارت از:

1 ـ موفقیت در سیاستهای داخلی

از دیدگاه امام اولین و مهمترین اقدامی که برای تحقق اهداف سیاست خارجی لازم است، موفقیت در سیاست داخلی است. به اعتقاد ایشان تحکیم و تثبیت نظام تازه تأسیس ج.ا.ا خود به خود موجب اعتماد دیگر کشورهای اسلامی شده و همچنین کشورهای دشمن را از حمله به کشور منصرف می کند. (صحیفه امام، 21/403؛ 8/503؛ 18/281؛ و...) به اعتقاد حضرت امام کشوری که نتواند خودش را اداره کند، نمی تواند الگو برای دیگران باشد. (صحیفه امام، 19/223) حتی مراکز علمی و تربیتی ایران اسلامی به گونه ای باید باشد که مسلمانان دیگر کشورها بفهمند که تربیت در اینجا مفید است و می تواند الگو باشد. (همان)

کشوری که در درون خود نتواند مخالف فکری و سیاسی خود را تحمل نماید، چگونه می تواند دیگران را به وحدت و یکپارچگی دعوت کند؟ و... حکومتی که بخواهد نمونه باشد، باید در سیاست داخلی خود هم نمونه باشد و توان عرضه الگوی مناسب را داشته باشد.

2 ـ روابط صلح آمیز با همه کشورها

حسن همجواری و روابط حسنه و به دور از تبعیض با دیگر کشورها یکی دیگر از ابزارهای موفقیت سیاست خارجی است که امام خمینی به آن اهتمام ورزیده و تأکید می کرد با همه کشورها و دولتها به شرطی که در امور داخلی ما دخالت نکنند، رابطه خواهیم داشت. (صحیفه امام، 21/427) از دیدگاه ایشان با این که نمى توان همزمان هم مسلمان بود و هم مارکسیست، ولی می توان با بلوک شرق به رهبری شوروى سابق روابط حسنه داشت به شرط آنکه از مداخله در امور ایران خوددارى کنند. (همان، 5/448) با بلوک غرب هم به سرکردگی امریکا روابط حسنه خواهیم داشت، اگر به نحو صحیح رفتار کند و در امور داخلى ما مداخله نکند؛ احترام ما را حفظ نماید، ما نیز به آنها احترام خواهیم گذاشت. (همان، 5/414) ایشان فقط رابطه با اسرائیل را به هیچ وجه برنمی تافت و در این رابطه یهودیان را استثنا می کرد. (همان، 5/448)

حضرت امام امیدوار بود حکومتی نمونه در ایران پس از انقلاب شکل بگیرد که با همه دولتهاى آزاد و دموکراتیک روابط حسنه داشته و برادر باشد. (همان، 5/491) ایشان بر اساس اصول اسلامی و سیره پیامبر اسلام(ص) می فرمود: ما بشر دوست هستیم، چنانکه پیغمبر ما بشر دوست بود. با همه اقشار بشر، با تمام مستضعفین عالم، روابط حسنه برقرار می کنیم، به شرط اینکه روابط متقابل و احترام متقابل باشد. (6/220) (8/113؛ 21/427) به جز اسرائیل که قیام مسلحانه بر ضد ممالک اسلامى نموده است. (همان، 2/140) ایشان حتی کمک به اسرائیل چه فروش اسلحه و مواد منفجره و چه فروش نفت را حرام و مخالفت با اسلام می دانست. (همان)

حضرت امام تأکید داشت نه تنها در روابط خارجى به زیان ملت خود هیچ گونه رابطه و قراردادى را امضا نمى کنیم، بلکه هیچ گاه به زیان سایر ملتها و به قیمت تجاوز به حقوق آنها، هر چند به نفع ملت ایران باشد، این سیاست را دنبال نمى کنیم. (همان، 5/450) حتی بالاتر از این می اندیشید و می گفت: ما همچنان که مخازن خود را از غارت بیگانگان حفظ مى کنیم، هیچ گاه به ثروتهاى دیگران و لو به نفع ملت خود تجاوز نمى کنیم. با این که هر ملتى حق دارد منافع ملى و مذهب خود را حفظ کند. (همان، 5/534)

پاسخی به نقد

برخی ممکن است با استناد به آیه «اشِدّاءُ عَلَى الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ» بگویند ما فقط باید با مسلمانان و کشورهای اسلامی رابطه و دوستی برقرار کنیم، نه با کفار و کشورهای غیر مسلمان؛ باید با کفار به شدت برخورد کرد و با مسلمین مهربان و حسنه رابطه داشت. مسلمان با غیر مسلمان رابطه برقرار نمى کند!

پاسخ: تعصب نسبت به اسلام و بغض و کینه به غیر مسلم خواسته اسلام نیست. خیرخواهی برای تمام بشریت، حتی کفار، هدف قرآن و اسلام است. سیره پیامبر(ص) و ائمه نیز چنین بوده است. دشمنى با کافر اگر از بدخواهى سرچشمه بگیرد، ضد اخلاق است. در دین اسلام حتى نباید بدِ کافر را خواست (شهید مطهری، 22/684) تا هر حدى که بشود می توان به کافر احسان کرد، به شرطی که این احسان اسائه به دیگران نباشد، اسائه به انسانیت نباشد، به ضرر مصالح بشریت نباشد. احسان به کافر که مستلزم تضعیف اسلام و مسلمین باشد حرام است. (همان، 685) طبق فطرت و اخلاق انسانی، نه فقط باید همه انسانها را دوست داشت، بلکه بالاتر از آن، همه اشیاء را باید دوست داشت و در مسیر تکامل همه موجودات هستی کوشش نمود. (همان، 686)

قرآن خطاب به مسلمین مى فرماید: با کفار که دشمن خونین شما هستند هم، با بی عدالتی رفتار نکنید، چرا که در اسلام اصل بر عدالت است (نساء، 135؛ شهید مطهری، 22/686) یعنی انسان حق پرست نمى تواند ظالم باشد. ظلم منفى است ولو در مورد دشمنى که کافر باشد. و نظیر این مطلب را امام علی(ع) خطاب به مالک اشتر مى فرماید. (نهج البلاغه، نامه امام به مالک)

پس رابطه انسانها با انسانها در اسلام، رحمت و مهربانی است. نباید «اشدا علی الکفار رحما بینهم» را بد به کار برد و دایره آن را آن قدر تنگ گرفت که فقط عده و گروه خاصی را شامل شود. نباید کفار را با کفار به اصطلاح فقهی آن، یعنی کسی که فقط اسلام ندارد، اشتباه گرفت. کفار در اینجا کفاری هستند که مسلمانان را از سرزمینشان بیرون کرده اند. اقدام به براندازی و قتال کرده اند؛ مشرکینی را شامل می شود که می خواستند پیامبر را به قتل برسانند و اساس و ریشه اسلام را از بین ببرند! کسی منکر شدت بر آنان نیست. بر اساس اشدا علی الکفار، امروز اسراییل مصداق آن است که نباید در برابر آن تسلیم شد و کوتاه آمد. اسرائیلی که مردم را از خانه و کاشان خود بیرون کرده و آنهایی که مانده اند را سرکوب و شهید می کند.

نتیجه

آنچه از دیدگاه امام خمینی در زمینه سیاست خارجی برداشت می شود، سیاست و روش اعتدال است؛ یعنی هم صلح و همزیستی مسالمت آمیز، هم مذاکره و ارتباط بر اساس منافع مشترک و هم مقابله (اشداء علی الکفار) با دشمنان و مخالفانی که در صدد جنگ و از بین بردن کشور و مسلمانان هستند. به اعتقاد حضرت امام رابطه ما حتی با دشمنانمان هم نباید با خشونت و جنگ باشد؛ اگر بتوانیم مسایل خود را با مذاکره و گفت و گو حل کنیم به هیچ وجه جایز نیست که با خشونت رفتار کنیم. به جز زمانی که بخواهند تجاوز کنند و حقوق ملت و نظام را از بین ببرند که در این صورت مقاومت و دفاع است و مقاومت غیر از خشونت ورزی و جنگ به حساب می آید. به همین دلیل در اوج اختلاف و دشمنی با آمریکا حضرت امام می فرماید: در صورتى که ملت ایران قانع شود که سران آمریکا قصد انجام عمل ناروا علیه ما را ندارند، می توان آن نوع روابطى که ما با دیگر کشورها داریم، با آمریکا هم داشته باشیم. (صحیفه امام، 12/35)

حضرت امام معتقد است هرگز داخل درهاى بسته نمی توان زندگى کرد و با دنیا ارتباط نداشت، ولى این درها را هم نباید براى استعمارگران و کفار حربی باز نمود. روابط خارجى ما بر اساس حفظ آزادى، استقلال و حفظ مصالح و منافع اسلام و مسلمین است و بر این اساس با هر کشورى که مایل باشد با احترام متقابل عمل مى کنیم؛ (صحیفه امام، 5/81) چه شوروی (روسیه فعلی) باشد و چه آمریکا، فرقی نمی کند.

در منظر حضرت امام در سیاست خارجی هم می توان سیاست رحمانی داشت. اهل خشونت نبود و این به معنی وادادگی در برابر دشمن نیست.