بعثت نبوی

در آستانه مبعوث شدن به رسالت ، محمد بن عبدالله با توشه ای اندک در ماه رمضان مکه را رها کرده و در غار حِراء واقع در کوه حِراء (جبل النور) معتکف میشد. برخی می گویند تنها بود و عده ای می گویند به همراه خانواده بود. اما آن چه مسلّم است این که در آخرین ماه رمضانی که محمد در آن جبرائیل را ملاقات کرد و به او بشارت رسالت داده شد ، علی بن أبی طالب که آن زمان 10 یا 12 ساله بود ، محمد را همراهی میکرد. ایشان خود وقایع لحظه نزول فرشته وحی و وقایع پیرامون آن را در یکی از خطبه های نهج البلاغه چنین توصیف می کند:

لقد جاوَرتُ رسولَ الله بحِراء حینَ نزولِ الوحیِ و لقد سمعتُ رَنَّةَ الشیطان حین نزول الوحی.

و وقتی به پیامبر می گوید این صدای چه بود؟ پیامبر به او می گوید: هذا رَنَّةُ الشیطان.

و بعد خطاب به علی می گوید: یا علی! إنّک تسمعُ ما أسمع و تری ما أری إلّا أنّک لستَ بنبیٍّ=علی جان هر آن چه را من میشنوم تو هم میشنوی و هر آن چه را من میبینم تو هم میبینی فقط من به مقام نبوت رسیده ام و تو نه.(اقتباس از کتاب سیری در سیره نبوی شهید مطهری ، ص243-244)

یکی از نکات قابل تأمل در زندگانی پیامبر اسلام افزایش دوره های تحنُّث(عزلت نشینی و دوری از جماعت) ایشان در آستانه چهل سالگی و بیتوته در غار حِراء است.(تاریخ اسلام از منظر قرآن ، ص84 ؛ تاریخ تحلیلی صدر اسلام ، ص76) با این حال بر اساس آیت قرآنی آن حضرت انتظار بعثت به رسالت را نداشته است(ما کنتَ تَرجوا أن یُلقی إلیک الکتاب=انتظار نزول قرآن بر قلب پاکت را نداشتی. قصص:86) دلیل آن هم حالاتی است که بر پیامبر پس از رؤیت فرشته وحی و نزول اولین آیات و تشرّف آن حضرت به مقام رسالت ، عارض شده است. زیرا اگر چنان انتظاری را می کشید ، چنین حالاتی از ایشان مُستَبعَد می نمود.

در چنین روزی جبرائیل ؛ فرشته وحی الهی در غار حِراء نازل شده و خطاب به محمد می گوید بخوان! محمد در پاسخ می گوید خواندن نمی دانم. جبرائیل تکرار می کند محمد نیز هم و در مرتبه سوم محمد می گوید چه بخوانم؟ می گوید بخوان به نام خدایت(إقرء بسم ربِّک) و پنج آیه اول سوره علق را برای ایشان و تمام بنی بشر و جامعه بشری به ارمغان می آورد. بخوان به نام خدایت که آفرید(گار است) – آدمی را از خون بسته بیافرید – بخوان (وبدان) که خدای تو کریم کریمان است – همو که (برای آگاهی و پیشرفت بشر) قلم را آفرید(تا با ثبت آفرینش آثار علمی و هنری بشر ، آن را مانا و به بشر در طول تاریخ انتقال دهد.) – (و از این طریق) آن چه را نمی دانست به او آموخت.(تاریخ صدر اسلام ، غلامحسین زرگری نژاد ، ص219)

در روز و ماه بعثت نبوی در میان مسلمانان اختلاف است و در رجب یا رمضان بودن آن در تعارضند.

اکثر امامیه(شیعیان) قائلند که پیامبر گرامی اسلام در 27 رجب سال چهلم عام الفیل در غار حِراء به رسالت مبعوث شده اند و البته جماعت کمی همچون صاحب السیرة الحلبیه:238 و صاحب کنزُ العُمّال ، ج12 ، ص312 و صاحب صِفة الصَفوَة ، ج1 ، ص39 از اهل سنت ، شیعیان را در این تاریخ همراهی می کنند.(تاریخ اسلام از منظر قرآن ، ص83 ؛ تاریخ صدر اسلام ، زرگری نژاد ، ص220)

اما اهل سنت معتقدند بعثت پیامبر در ماه مبارک رمضان بوده است. منتها در روز آن دچار تشتت و پراکندگی و اختلاف هستند. اما نوعاً هفدهم ماه مبارک رمضان را روز فرود فرشته وحی و مبعوث شدن پیامبر اسلام به مقام رسالت می دانند. این دسته به سه یا چهار آیه استناد می کنند که به آن ها اشاره می شود:

الف – شهرُ رمضان الذی اُنزِلَ فیه القرآن(بقره:185)

ب – إنا أنزلناهُ فی لیلةٍ مبارکةٍ(دخان:3)

ج – إنا أنزلناهُ فی لیلةِ القدرِ(قدر:1)

و در این که این روز از ماه رمضان چه روزی است؟ به این آیه استناد کرده و گفته اند روز هفدهم رمضان بوده است.

د – و ما أنزَلنا علی عبدِنا یومَ الفرقانِ یومَ التقی الجَمعان ...(أنفال:41)

البته اینان فرقان را مساوی با قرآن گرفته اند که در روز مصاف و رودرروئی مسلمانان با کفار قریش در روز بدر که در هفدهم رمضان سال دوم هجرت بوده است ، نازل شده است. و لذا چنین نتیجه گرفته اند که بعثت نبوی روز هفدهم ماه مبارک رمضان بوده است.(تاریخ صدر اسلام ، زرگری نژاد ، ص220 ؛ سیره رسول خدا ، رسول جعفریان ، ص232 به نقل از طبقات الکبری ، ج1 ، ص194)

امامیه در پاسخ به این ادعا معتقدند: نزول قرآن بر قلب مبارک پیامبر گرامی اسلام دو وجهی بوده است:

نزول دفعی و به یکباره قرآن بر پیامبر که آیات فوق الذکر ناظر به آن است و با عبارت أنزلنا از آن یاد شده است.

نزول تدریجی قرآن طی 23 سال که با عبارت تنزیل از آن استفاده شده است و به این آیه درباره نزول تدریجی استناد گردیده است:

و قُرآناً فرقناهُ لِتَقرَأهُ علی الناسِ علی مُکثٍ و نزَّلناهُ تنزیلاً(إسراء:106)(تاریخ صدر اسلام ، زرگری نژاد ، ص220)

مرحوم رامیار در ردّ دو وجهی بودن نزول قرآن می گوید:

- گاهی تنزیل در آیات قرآن به معنای دفعةً نیز آمده است. نظیر آیه 153 سوره نساء(یسئلُک أهلُ الکتابِ أن تُنزِّل علیهم کتاباً مِن السماءِ فقد سألوا موسی أکبرَ مِن ذلک ...) که در این آیه تنزیل مفهوم تدریج ندارد و به معنای نزول کتاب به صورت دفعی و به یکباره و یکجا است.

- امکان دارد ابلاغ نبوت در ماه مبارک رمضان بوده باشد(یعنی پیامبر عجالتاً برای خود پیامبر بوده باشد تا شرایط هم به لحاظ روحی و نفسی برای خود پیامبر مساعد شود هم شرایط اجتماعی مهیا گردد) و اعلام رسالت در 27 رجب.

- ادعای علم اجمالی پیامبر به واسطه نزول دفعی و به یکباره قرآن بر قلب شریف آن حضرت ، مستند قرآنی و روائی ندارد ؛ زیرا مواردی بوده است که گروه های مختلفی سؤالاتی را پرسیده اند که پیامبر صراحتاً در پاسخ فرموده اند باید منتظر وحی الهی باشم یا مثلاً فردا پاسخ میدهم. همچنین تعجیل در تلاوت و تکرار آیات نازله به پیامبر و نهی قرآن از تعجیل ، گویای این است که ذهن پیامبر نسبت به این آیات ، مسبوق به سابقه نبوده است و ایشان علم اجمالی نسبت به این آیات نداشته است. خداوند رسولش را اطمینان خاطر می دهد که ما خود این آیات را نازل ، جمع و برایت قرائت می کنیم و این گونه اضطراب آن حضرت را از این که مبادا آیات نازله از ذهن و حافظه اش پاک شود ، برطرف می کند. ببینید:

و لا تعجل بالقرآنِ من قبلِ أن یُقضی إلیک وَحیُه و قل ربّ زِدنی عِلماً(طه:114){و قل ربّ زدنی عِلماً؟ فاعتبروا یا اولی الأبصار!}

لا تُحرِّک به لسانَک لتعجَلَ به * إنَّ علینا جَمعَه و قرآنَه(قیامة:18-17)

شیخ مفید در شرح عقاید شیخ صدوق ضمن رد نزول دفعی قرآن بر قلب نازنین پیامبر میگوید: ممکن است اشاره آیاتی که اذعان به نزول قرآن در شب قدر دارد ، پاره ای از آیات باشد نه مجموعه آیات و کل قرآن. لذا نزول دفعی قرآن را بعید می داند ؛ زیرا ظاهر قرآن و اخبار متواتره و اجماع علما بر این اقتضا دارد.(شرح عقاید صدوق:58)(تاریخ قرآن ، مرحوم رامیار ، ص190 – 191)

جمع بندی

حال به نظر می رسد با توجه به قوت مستندات اهل سنت و این که اکثر منابع ، ماه مبارک رمضان و هفدهم این ماه را تقویت می کنند ، این روز و این تاریخ مبدء مبعث بوده باشد(نه 27رجب المرجّب)

خدا می داند. کسی چه می داند؟

در پایان این شعر زیبای سعدی تقدیم می گردد:

ماه فرو ماند از جمال محمد – سرو نباشد به اعتدال محمد

سعدی اگر عاشقی کنی و جوانی – عشق محمد بس است و آل محمد