اخلاق حاکم: امام علی (ع) نمونه و اسوه ی حاکم نیکو خلق و سرمشق برخورد های محبت آمیز و دوستانه با مردم بودند. امام اغماض و عفو را بر کیفر و مجازات مقدم می دانند و سوء ظن را روا نمی دارند و از حکام می خواهند که به مردم اعتماد کنند و از تجسس و کشف عیوب و افشاگری مردم پرهیز نمایند.

الف)محبت حاکم نسبت به مردم

دل خود را مالامال از علاقه و محبت و رحمت نسبت به مردم کن، مبادا نسبت به آنان همچون درنده های وحشی باشی و رحمت حکومت را برای خود مغتنم شماری! آخر آنان یا برادران دینی تواند یا لااقل در آفرینش، احساسات و نیاز ها و خیلی چیزهای دیگر شبیه خودت. لغزش و اشتباه زیاد دارند و عوامل فراوانی روی آنان اثر می گذاردکه از جاده حق بیرون روند(با عمد یا خطا). بنابراین همانگونه که خودت مایلی خداوند تورا مشمول عفو و اغماض خود نماید، نسبت به آن ها عفو و گذشت و اغماض داشته باش.

ب)بد رفتاری و کینه توزی

خویشتن خویش را در معرض جنگ با خدا قرار مده زیرا نه قدرتی داری که خود را از کیفر و عذاب الهی برهانی ونه بی نیاز از عفو و رحمت الهی هستی. هیچ گاه از عفوی که نموده ای پشیمان و از عقوبتی که کرده ای خشنود مباش...در مواردی که امکان عفو و بخشش فراهم است، در کیفر و عذاب تعجیل مکن. در رابطه با خدا و مردم از یک طرف و خودت و بستگانت از سوی دیگر مراعات و انصاف نما و اگر منصف نباشی،وخودمحور باشی ظالم خواهی شد و کسی که به بندگان خدا ظلم و ستم روا دارد، خداوند خصم اوست. وکسی که گرفتار خصم الهی گردد، برای عمل خویش هیچ دلیل و حجت موجهی نخواهد داشت و تا توبه نکرده و دست از ظلم بر ندارد،در میدان جنگ با خداست و هیچ چیز بیش تر از اصرار بر ظلم و ستم موجب تغییر نعمت خدا و شتاب عقوبت حق نیست و خداوند صدای استغاثه ی مظلوم را می شنود ودر کمین ستمکاران است.

احترام به سنت ها: امام علی(ع) برای حفظ و احترام به افکار عمومی و احساسات مردم به مالک اشتر دستور می دهد که نسبت به سنت های جامعه ی اسلامی  که ضرری متوجه مردم نمی کنداحترام بگذارد و بدون دلیل در صدد تغییر آنان بر نیاید.

البته به طور کلی نظر اسلام در مورد سنت ها این است که سنن مضر و بی محتوا که مناسب با جامعه ی اسلامی نیست باید حذف شود و سنت های مفید باید تثبیت گردد. نه تعصبی علیه سنن جوامع تاریخ گذشته است و نه اصراری بر احترام و ابقای سنن قدیمی بدون توجه به محتوا و آثار آن ها .امام در این باره به مالک می فرمایند: سنن درست و صالحی که گذشتگان و پیش تازان متشخص این امت پذیرفته اند و به آنان عمل کرده اند نقض نکن، سنت هایی که باعث الفت و اتحاد و هماهنگی مردم و مفید سازنده برای امت است.

و مبادا رسوم و سنن جدیدی ابداع کنی که اینگونه سنت هارا مخدوش کند. اگر چنین کنی، اجر و نفع آن سنت هارا مبتکرانشان می برند و تو باید متحمل گناه و ضرر و زیان نفی و نقض این سنن گردی.

انتخاب کار گزاران: در کار وضع کار کنان دولت دقت و مطالعه کن. با آزمایش و بر اساس صلاحیت کارمند انتخاب کن نه بر اساس دوستی و ترجیح بی جهت(ضابطه را مراعات کن نه رابطه را) پس از استخدام مواظب و مراقب عملکردشان باش و جاسوسانی با صداقت و وفادار و با تقوی داشته باش که آن ها ناظر کارهای ایشان باشند. زیرا اگر در سر و خفی کار هایشان را زیر نظر داشته باشی آنان وادار به مراعات امانت داری و انجام وظایف و مدارای با مردم می گردند

اگر ماموران پیگیر و چشمان مراقب تو در مورد خیانت کار گزاری متفق شدند حجت قاطعی برای توست که کارگزار خاطی را کیفر دهی. در این صورت قاطعیت به خرج بده. اورا تنبیه جسمی و روحی کنو از کار برکنارش کن و تحقیر و خوارش نما و او را به عنوان خائن معرفی کن تا با ننگ خیانت و اتهام در جامعه انگشت نما و مشخص گردد.

ویژگی حکومتهای طاغوتی و الهی در نهج البلاغه

ابتدا ویژگی حکومت های طاغوتی از منظر امام:

1- تکبر و خودخواهی و دیکتاتوری: امام در خطبه192(معروف به قاصعه)می فرماید:"از حالات زندگی فرزندان« یعقوب » فرزندان اسماعیل پیامبر، و فرزندان اسحاق پیامبر، فرزندان اسراییل عبرت گیرید. براستی چقدر حالات ملّتها با هم یکسان، و در صفات و رفتارشان با یکدیگر همانند است. در احوالات آنها روزگاری که از هم جدا و پراکنده بودند اندیشه کنید، زمانی که پادشاهان کسری و قیصر بر آنان حکومت می کردند، و آنها را از سرزمینهای آباد، از کناره های دجله و فرات، و از محیطهای سرسبز و خرّم دور کردند، و به صحراهای کم گیاه، و بی آب و علف، محل وزش بادها، و سرزمینهایی که زندگی در آنجاها مشکل بود تبعید کردند، آنان را در مکان های نامناسب، مسکین و فقیر، هم نشین شتران ساختند، خانه هاشان پست ترین خانه ملّت ها، و سرزمین زندگیشان خشک ترین بیابانها بود، نه دعوت حقّی وجود داشت که به آن روی آورند و پناهنده شوند، و نه سایه ألفتی وجود داشت که در عزّت آن زندگی کنند، حالات آنها دگرگون، و قدرت آنها پراکنده، و جمعیّت انبوهشان متفرّق بود، در بلایی سخت، و در جهالتی فراگیر فرو رفته بودند، دختران را زنده به گور، و بت ها را پرستش می کردند، و قطع رابطه با خویشاوندان، و غارتگری های پیاپی در میانشان رواج یافته بود."

آری این اثر حکومتهای دیکتاتور و خودکامه است که ملت خویش را رو به انحطاط و بدبختی می برند.

2-انحصار طلبی: از وِیژگیهای یک حکومت طاغوتی انحصارطلبی است. یعنی همه چیز را برای خود می خواهند و هیچ حقی برای مردم قایل نیستند.در حکمت160 نهج البلاغه می فرماید: مَنْ مَلِکَ اسْتَئْأْثَرَ. یعنی:هر کس به قدرت و حکومت می رسد انحصارطلبی پیشه می کند. بالطبع انحصارطلبی باعث تعدی و تجاوز به حقوق دیگران می شود. یعنی باعث می شود که حاکم هیچ حقی را برای مردم قایل نباشد. امام علی در خطبه 164 خطاب به عثمان می فرماید: پس بدان که برترین بندگان خدا در پیشگاه او رهبر عادل است که خود هدایت شده و دیگران را هدایت کند. سنت شناخته شده را برپا دارد و بدعت ناشناخته را بمیراند. سنت ها روشن و نشانه هایش اشکار است. بدعت ها اشکار و نشانه های ان برپاست. و بدترین مردم نزد خدا رهبر ستمگری است که خود گمراه و مایه گمراهی دیگران است که سنت پذیرفته را بمیراند و بدعت ترک شده را زنده گرداند. من از پیامبر خدا شنیدم که گفت: روز قیامت رهبر ستمگر را بیاورند که نه یاوری دارد و نه کسی از او پوزش خواهی می کند. پس او را در آتش جهنم افکنند و در آن چنان می چرخد که سنگ آسیاب. تا به قعر دوزخ رسیده به زنجیر کشیده شود.

3-خودبزرگ بینی: خود بزرگ بینی مانع نزدیکی به مردم و ایجاد رابطه صحیح با آنان می شود. خدا در قرآن درباره حکومت فرعون می فرماید: انَّ فرعون علا فی الارض و جعل اهلها شیعاً یستضعف طائف? منهم. همانا فرعون در زمین تکبر و گردنکشی کرد و بین اهل آن تفرقه و اختلاف انداخت.و در آیه ای دیگر می فرماید: فاستخفّ قومه فاطاعوه. یعنی:فرعون با تبلیغات دروغ و باطل قومش را ذلیل و زبون ساخت تا همه مطیع فرمان او شدند.

امام علی در خطبه قاصعه می فرماید:

آگاه باشید! زنهار! زنهار! از پیروی و فرمانبری سران و بزرگانتان، آنان که به اصل و نسب خود می نازند، و خود را بالاتر از آن چه که هستند می پندارند، و کارهای نادرست را به خدا نسبت می دهند، و نعمت های گسترده خدا را انکار می کنند، تا با خواسته های پروردگاری مبارزه کنند، و نعمت های او را نادیده انگارند، آنان شالوده تعصّب جاهلی، و ستونهای فتنه، و شمشیرهای تفاخر جاهلیّت هستند. پس، از خدا پروا کنید، و با نعمت های خدادادی درگیر نشوید، و به فضل و بخشش او حسادت نورزید، و از فرومایگان اطاعت نکنید، آنان که تیرگی شان را با صفای خود نوشیدید، و بیماری شان را با سلامت خود در هم آمیخته اید، و باطل آنان را با حق خویش مخلوط کرده اید، در حالی که آنان ریشه همه فسق ها و انحرافات و همراه انواع گناهانند، شیطان آنها را برای گمراه کردن مردم،مرکبهای رام قرار داد، و از آنان لشگری برای هجوم به مردم ساخت، و برای دزدیدن عقلهای شما آنان را سخنگوی خود برگزید، که شما را هدف تیرهای خویش، و پایمال قدمهای خود، و دستاویز وسوسه های خود قرار داد.    ادامه دارد...

    تهیه وتنظیم: ریحانه سادات حسینی