شرایط و شیو ه های نقد

همان گونه که درقسمت قبل آمد، درمقوله ی نقد ونقادی دو موضوع از همه مهم تر است : یکی تأثیرات روانی نقد ( که درهمان قسمت به تفصیل مطرح شد.) ودیگری فرهنگ نقد و نقد پذیری است .

« فرهنگ نقد » مجموعه ی عقاید ورفتارهایی درزمینه ی نقد است که در طی آموزش ها وتعاملات اجتماعی به شکل نهادینه شده در زندگی افراد بروز می یابد.

فرهنگ سازی و نهادینه کردن فرهنگ نقد ابتدا از پاره ای آموزش های اجتماعی وخانودگی آغاز می شود. اگر این آموزش ها درست وکارآمد-  والبته  همراه باپشتوانه ی رفتاری- باشد نتایج خوبی به همراه داشته درغیر این صورت باعث ایجاد دو گانگی ارزشی درافراد – به و یژه درنوجوانان وجوانان – خواهد شد. بنابر این برای نهادینه کردن هر فرهنگی ابتدا باید به بسترها وخاستگاه های آن توجه داشت.

مبحث « فرهنگ نقد» دارای سه موضوع جزیی است که عباتند از:

الف) شرایط                               

ب) شیوه ها                            

   پ) آداب

در این قسمت ، شرایط و شیوه ها مطرح و مبحث آداب نقد به زمان دیگری واگذار می شود.

الف) شرایط : باز در قسمت اول این مقاله آمده است که افراد وقتی ذره بین نقد به دست می گیرند و به کنکاش درروابط اجتماعی می پردازند، مطمئناً اهدافی را دنبال می کنند. درصورتی می توان از یک نقد، نتیجه ی لازم رابرداشت نمود و به اهداف موردنظردست یافت که انتقاد با شرایط خاص خود صورت گرفته باشد. از جمله :

1-    الف) در موضوع های مفید وثمر بخش مطرح شود تا علاوه برجلوگیری ا ز اتلاف وقت ، نتیجه ی مفیدی همم از آن عاید گردد.

2-         الف) نقد وعیب جویی برای رفع نقص باشد نه برای خود نمایی ، مچ گیری ، زهر چشم گرفتن و...

3-    الف) هدف نهایی نقد ، ایجاد تغییر مثبت دراندیشه و رفتار فردی و اجتماعی باشد. اگر منتقدی احساس می کند نقد او هیچ حرکت وتغییری در افکار واعمال صاحب اثرو یا مخاطبان دیگر ایجاد نمی کند، بهتر است از طرح آن صرف نظر نماید.

ب) شیوه ها

شیوه های گوناگونی برای بیان انتقاد وجود داشته و دارد که درزیر به مهم ترین آن ها اشاره می شود:

1- روش دیالکتیک جدلی

 این روش بر پایه ی کشف تناقض های افکار طرف مقابل ، بزرگ نمایی تناقض ها و بیان جواب آن ها به زبان شیرین و گاهی ریشخند آمیز استوار است. این روش یکی از کارآمدترین روش های نقد است که به استناد آیات قرآن، حضرت ابراهیم (ع) از آن برای مقابله با خورشید پرستان وستاره پرستان استفاده کرده است. (آیات76تا78 از سوره ی انعام  ). البته روش جدلی به روش سقراطی نیز  معروف است . زیرا ایشان از این روش  برای مقابله با فیلسوفان سوفسطایی استفاده می کرده است.

2- روش دیالکتیک پژوهشی

جذب عناصر درست ،  نقد عناصر نادرست وداوری های تحلیلی وترکیبی از مبانی این شیوه است. این روش که اولین باراز سوی «ایمانوئل کانت» ( بنیانگذار دید انتقادی در فلسفه ی مدرن) مورد استفاده قرار گرفته است، معروف ترین روش نقد وتحلیل محسوب می شود.

3- روش دیالکتیک علمی

 اساس این روش راجدل همراه باگفتگوی طنز آمیز تشکیل می دهد . با توجه به این که روش یاد شده نسبت به روش های دیالکتیکی دیگر سطحی تر بوده و هیچ نشانه ای از علمی بودن در آن یافت نمی شود ، به نظر می رسد علمی خواندن این روش موضوعیتی نداشته باشد . معروف است که اولین بار « برتولت برشت » ( شاعر ونمایشنامه نویس آلمانی ) از این روش جهت به نقد کشیدن افکار، عادات، سنت ها و اصول پذیرفته شده ی اجتماعی استفاده کرده و اکنون نیز به ایشان منسوب است.

4- روش شکاکانه

شاید عنوان «شکاکانه» ، این مطلب رابه ذهن متبادرنماید که پیروان این روش چون به همه چیز شک می کنند ، پس درزمره ی « شکاکین » هستند. اما چنین نیست. زیرا مبدع  این روش ( رنه دکارت) هیچ نزدیکی فکری با شکاکین ندارد. منظور از «‌شک» ‌دراین روش، شک منطقی است.

مقوله ی شک دراندیشه ی «شکاکین» در حقیقت یک وسواس فکری است که «تز»‌ و «آنتی تز» را دردرون خود می پرورد. یعنی کسی که به همه چیز به صورت بد بینانه شک می کند، یکی از آن « همه چیز» افکار وعقاید خود اوست. لذا این شک، بیمارگونه وغیر منطقی است. اما در مقابل آن، شک دیگری وجود دارد که هدف آن شک کردن برای « شک کردن» نیست . بلکه می خواهد شک رامقدمه ی ایجاد سؤال، تلاش فکری وذهنی و درنهایت، رسیدن به حقیقت قراردهد. روش نقادی شکاکانه از همین نوع است . به طوری که ابتدا نقاط شک بر انگیز و سؤال خیز مقوله ای رامشخص وسپس برای رسیدن به یک جواب منطقی تلاش می کند.

5- روش تلویحی

در عقاید ما شیعیان مشهور است که حضرت امام حسن وامام حسین(ع) برای تذکر دادن به پیر مردی که به شکل نادرست وضو می گرفت، تبانی نموده و باگرفتن وضوی درست وبدون طرح مستقیم موضوع ، او را نسبت به اشتباهش متذکر شدند. دقیقاً همین داستان درمورد «کنفوسیوس» و دوستش «لائو» که دردوران طفولیت درنیایشگاه بودند ، نسبت به راهب پیری که یکی از سرودهای آسمانی- آیینی راباصدای بلند ، اما اشتباه می خواند آورده شده است. به همین جهت این روش نقد به روش « کنفوسیوس» معروف است.

6- روش « ولتر» ی

این روش که بسیاری از مردم و حتی بعضی از اصحاب علم ورسانه هم ا ز آن استفاده می کنند، مبتنی بر تند روی و استهزاء طرف مقابل است. معمولاً افراد متحجر ومطلق گرا و کسانی که اطلاعی از شرایط و آداب نقد ندارند از این روش استفاده می کنند. البته «ولتر» که خود از اندیشمندان بزرگ عرصه ی نقد است، از این روش به شیوه ی امروزی استفاده نمی کرده است.

 در پایان یاد آور می شود:

1-         شیوه هایی که دربالا یاد شد قبلاً وجود داشته ودلیلی ندارد که دیگران هم نتوانند شیوه های دیگری را ابداع نمایند.

2-         گزینش نوع و شیوه ی نقد هر کس به نوع شخصیت او بستگی دارد.

3-    بعضی ازروش های یادشده دربالا،عنوان خاصی نداشتند. نگارنده جهت آسانی دردریافت مطلب ،  خود نام وعنوانی رابرای آن ها برگزیده است.

به خواست خداوند، درقسمت بعد به آداب نقد پرداخته خواهد شد.