باز نویسی شده از نوشته ی آقای عباس عبدی

تابستان سال گذشته یک جوان 32 ساله نروژی در کشور خود، ابتدا یک خودروی بمب‌گذاری شده را نزدیک ساختمان نخست وزیری نروژ منفجر کرد و حداقل هفت نفر را کشت، سپس به یک منطقه نزدیک ساحل رفت و با مسلسل، حدود 70 نفر از افرادی را که در یک نشست حزبی شرکت کرده بودند، کشت که بیشتر آنان را جوانان زیر 25 سال تشکیل می دادند، تعداد زخمی ها هم به همین نسبت زیاد بود.

دادگاه وی مدتی پیش تشکیل و او به 21 سال زندان محکوم شد. سلامت روانی وی نیز تایید شده بود، در دادگاه به نحو روشنی از اقدام خود دفاع کرد و در طول زندان هم از حقوق کامل برخوردار بود. این اتفاق چنان هول انگیز بود که جامعه ی آرام نروژ را دچار شوکی مهیب کرد، ولی نه به خانواده او تعرضی صورت گرفت، نه خواهان اشد مجازات و اعدام برای او شدند، و نه حتی جلوی دادگاه یا درون دادگاه حمله ایی به او صورت گرفت. در حالی که جنایت بسیار سنگین بود و تمام پدران و مادران آن جوانان بی گناه را در غمی جانکاه فروبرده بود. روشن است که قاتل با تصمیم و نقشه ی قبلی و با هدف معین، مراکز سیاسی و حزبی را انتخاب کرده و افراد آنجا را کشته است. حال این را مقایسه کنیم با جنایتی که هفته ی گذشته در خیابان شهید مدنی در شرق تهران رخ داد.

یک جوان 24 ساله حدود ساعت 10 صبح با برداشتن کارد از مغازه ی قصابی، شروع به دویدن در خیابان می کند و فریادکشان به هر کسی که سر راه او بوده با چاقو حمله می کند و در ‌‌نهایت هم 11 نفر را زخمی کرده که یک نفرشان فوت می کند. وضعیت روحی و روانی متهم هنوز معلوم نیست، زیرا روشن است که او با هیچ یک از مضروبان مشکلی شخصی نداشته است، و بعید است که به دلیل سیاسی یا اجتماعی خاصی، قصد کشتن مردم را داشته باشد. آنچه بیشترین احتمال را دارد، بروز وضعیت خاص روانی برای اوست، به نحوی که کنترل عقلانی خود را از دست داده باشد و شاید هم دچار جنون آنی یا مواردی از این قبیل شده باشد. بر خلاف فرد نروژی که با تصمیم قبلی و حساب شده، محل و افراد موردنظر خود را انتخاب کرده بود، جنایت هفته گذشته تهران، به طور طبیعی چنین نبوده است. و این تفاوتی مهم در ارزیابی از وضعیت جرم و مجرم است.

با این همه، ضارب و قاتل تهرانی روز بعد برای بازسازی صحنه به محل جنایت آورده می شود. وی که پس از اقدام فوق، فرار کرده و به قم می رود پس از چند ساعت تصمیم می گیرد خود را به پلیس معرفی کند و روز بعد به محل آورده می شود. به نظر نمی رسد، کسانی که وی را به محل آوردند از نتایج کار خود بی اطلاع بودند زیرا به طور عادی جمعیت فراوانی در محل تجمع می کردند و چنین هم شد، و تصاویر منتشره حکایت از حضور هزاران نفر می کند به طوری که بر اثر ازدحام بیش از حد جمعیت پلیس قادر به بازسازی صحنه نمی شود و حتی قادر به عبور و مرور عادی خودروهای پلیس هم نمی شوند. تعدادی از مردم با فحاشی به متهم که دستان و چشمانش بسته است (در تصاویر منتشره چنین است) قصد حمله به او را می کنند. در اثر ازدحام بیش از حد تعدادی از زنان و کودکان زیر دست و پا می افتند.

بازپرس پرونده در محل حاضر شده و طی گفت وگویی اعلام می دارد که مردم منطقه باید از دستگیری این فرد احساس آرامش کنند، و با این جمله یکی از اهداف اصلی آوردن و در معرض دید عموم قرار دادن متهم را می توان حدس زد.

ولی هدف هرچه بود آوردن وی به محل تبدیل به یک نمایش خیابانی می شود که یک نفر با چشمان و دستان بسته روی خودرو و در حلقه ی ماموران پلیس قرار دارد و در اطرافش صدها و هزاران چشم در حال دیدن کسی هستند که بارها و بارها از کنار او رد شده بودند بدون آنکه توجهی به او کرده باشند.

در مقایسه میان این دو واقعه چه می توان گفت؟ آیا مردم نروژ فاقد احساسات نوع دوستانه یا خویشاوند دوستی هستند که چنین واکنش هایی را از خود نشان نمی دهند؟ روشن است که آنان هم مثل همه ما از کشته شدن به ناحق عزیزانشان اگر بیشتر غمگین نشوند کمتر هم نخواهند شد، پس چرا ما باید در مواجهه با چنین فردی تمام کینه و نفرت خود را حتی فحش و ناسزا نثارش کنیم، و خواهان اعدام و نابودی او حتی پیش از محاکمه اش شویم؟

آیا با چنین حرکت‌هایی می توان جرم را کاهش داد یا حقی را استیفا کرد یا آرامش را به جامعه برگرداند؟ اینکه یک نفر به هر دلیلی مرتکب عمل مجرمانه ‌و خشونت آمیزی شود، اگر با پاسخی به مراتب خشن تر و نابرابرتر از عملش، او را روبه رو کنیم، با این کار چه احساسی را در جامعه نهادینه خواهیم کرد؟ آیا این جز به باز تولید اجتماعی همان حسی که موجب بروز رفتار خشن و ناهنجار در متهم شد، خواهد انجامید؟ زمانی که داشتم این مطلب را می نوشتم یک پیام کوتاه خبری از طریق تلفن همراه دریافت کردم که بر اثر واژگونی یک اتوبوس در چهارمحال بختیاری، 26 دختر دبیرستانی اهل بروجن کشته و 18 نفر نیز مجروح شده‌اند، یعنی از یک شهر با جمعیت اندکی بیش از 50 هزار نفر این تعداد دختر دبیرستانی از میان رفته اند! و گمان نمی کنم که انعکاس خبری و پیگیری موثری برای جلوگیری از بروز این حوادث که مسوولیت آن متوجه ساختارها هم هست چندان قابل توجه باشد و اگر هم پیگیری آغاز شود به نتیجه ملموسی نخواهد رسید!

این نشان می دهد که هدف اصلی رفتارهای ما نه حفظ و حراست از امنیت جامعه و جان و مال مردم، بلکه خشونت و کینه ورزیدن و نفرت پراکنی علیه دیگران است، و چه بسا اگر هم اتفاقی مثل حمله اخیر به مردم عادی رخ نمی داد، یک چیزی در زندگی اجتماعی ما دچار کمبود می شد و چه خوب شد که چنین واقعه یی این کمبود را جبران کرد.

این تفاوت در دو جامعه، به تفاوت در نگاه ما به فلسفه مجازات برمی گردد. در یک نگاه، مجازات برای خاموش کردن آتش کینه و انتقام جویی است؛ در نگاه دیگر، مجازات برای حفظ نظم اجتماعی و پیشگیری از تکرار جرم است. تا وقتی که هدف از مجازات، انتقام جویی شخصی و خاموش شدن آتش کینه باشد، همچنان با همین وضعیت رفتاری مواجه خواهیم بود.