مکان یابی شهر قم در دوره اسلامی

الف) قم قدیم ، قم اسلامی

یکی از با ارزش‌ترین مناطق باستانی کشور ایران، آنچه که تاریخ مدون چندین هزار ساله ایران بر آن دلالت دارد، منطقه قم می باشد.دشت قم بستر بسیاری از سکونت‌گاه های باستانی است که در فلات مرکزی ایران به عنوان یکی از قدیمی ترین مراکز شناخته شده است . تپه باستانی قره‌تپه، قلی درویش، تپه ی صرم ، محوطه  ی باستانی شمشیرگاه، زار بلاغ، وجود آتشکده‌ها و قلعه‌های باستانی، دلایل گویایی وجود مراکز زیستی دوره پیش از اسلام در این منطقه می باشد.

در متون معتبر جغرافیای تاریخی که در اوایل دوران اسلامی به نگارش در آمده ، قم را در دوره، ساسانی و اوایل دوره، اسلامی یک شهر مهم شمرده که حاکی از قدمت این شهر می باشد، بلاذری در فتوح البلدان،) فتوح البلدان ، ص 384.( اعثم کوفی در تاریخ خود) تاریخ اعثم ، ص 34.( ، علی بن حسن قمی در تاریخ قم ،) تاریخ قم ، ص 25.( یعقوبی در تاریخ خود )تاریخ یعقوبی ، ص 144(و حمزه اصفهانی درکتاب سنی ملوک الارض و انبیاء )سنی ملوک الارض والانبیاء ، ص 26(و ابن فقیه درکتابش قم را جزء شهرهای عصر ساسانی نام بردند و آن را مهم ترین شهرهای عصر ساسانی می شمردند.

 با توجه به کاوش‌های باستان شناسی ومتون تاریخی،در حد فاصله زمانی بعد از تمدن قره‌تپه تا دوران ساسانی و آغاز دوره اسلامی حداقل چهار هزار سال منطقه قم سابقه سکونتی داشته و جمعیت ساکن در آبادهای مناطق مختلف قم به صورت متمرکز می زیستند.

آنچه در روند شکل گیری شهر و شهر نشینی در شرق باستان از کهن‌‌ترین مراحل تا کنون به عنوان عوامل زیربنایی به شمار می آید ،  شکل گیری شهرها در اطراف رودها و نیز به دور هسته مرکزی معابد، پرستشگاهها (آتشکده‌ها) بوده است.

وجود رودخانه »قمرود»یا «انا ربار» که ا ز کوههای گلپایگان وخوانسار سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از شمال گلپایگان و خمین و محلات ودشت سلفچگان به دریاچه‌نمک می‌ریزد که در طول تاریخ این رودخانه مایه حیات شهر و روستای دشت قم بوده است ومردم ناحیه قم از قدیم الایام برای آبیاری کشتزارهای خود نهرهای متعددی را از این رودخانه حفر کردند که نشان دهنده اهمیت آن در زندگی اجتماعی واقتصادی قم می باشد. برخی از این نهرها عبارتند از نهر براوستان ، نهر جمکران ، نهرمیان رودان ، نهرشهرستان ، نهر کمیدان ، نهرمزدیجان ، و نهر سراجه.) تاریخ قم، ص 52-51.(

هر یک از نهرها و جوبیارهای باستانی پهنه ی قم، تعدادی از دهات  رامشروب می ساختند، مجموعه‌ای از دهات، دهستان یا طسوجی را تشکیل می‌دادند. مجموعاً در پیرامون نهرهای که در پهنه قم جاری بودند هفتاد دیه وجود داشت؛) تاریخ قم ، ص 256(

این دهات در چهار طسوج یا روستاق به نام‌های رودآبان » ، «لنجرود یا لنگرود» «ابرشتیجان» و «سراجه» تقسیم شده بودند. (همان ، ص 135.)

در هر یک از مجموعه‌های دهات ، یک دیه یا دژ مرکزی وجود داشت که به نام آن نهر خوانده می شدند، به همین جهت در قدیم ناحیه قم را به علت بسیاری دژها «چهل حصاران» می نامیدند( دارالایمان قم، ص 49 ) که در بیشتر این دهات مرکزی، اشراف و بزرگان روستا اقامت داشتند .

ب) هسته مرکزی قم پس از اسلام

در میان حصارها و روستاها، در جنوب شرقی شهر به نام «شهرستان» بوده است ، این مزرعه که امروز شهرستان نامیده می‌شود، در قرن چهارم میلادی دیه و دژ باستانی بوده و به احتمال زیاد محل باستانی شهر قم بوده است که به هنگام فتوح مسلمین به وسیله پیشگامان سپاه «ابوموسی اشعری» فتح و احتمالاً ویران گردیده است، (قم خواستگاه شهر، شهرهای ایران ، ج2، 153)

مدرسی طباطبایی معتقد است هرچند که دژ شهرستان نقطه ثقل محل باستانی شهر قم بوده است لیکن به نظر می رسد منطقه‌ای که پیش از آمدن اعراب به ایران، قم یا معادل آن در زبان پارسی خوانده می شده، پهنه‌ای وسیع بود که از کمیدان و مزدیجان تا ابرستیجان و جمکران را در بر می‌گرفت و در میان این منطقه وسیع هفتاد دیه به صورت پراکنده و به سبک مرسوم شهرنشینی آن روزگار وجود داشت. (تربت پاکان، ج2، ص11)

 آقای سعیدی‌نیا به نقل از بار تولد ، شهرستان یا شارستان را در فرهنگ شهری ایران دوره باستان ، قرارگاه حکام می‌دانست، که مقر حکومتی به صورت دژی در درون شهر واقع بود و ساختمان‌های شهری و خانه‌های مردم عادی در پیرامون آن قرار داشت، قسمت اصلی شهر را «شهرستان» می‌‌گفتند که پس از اسلام با رشد شهرنشینی بخش‌های جدید شهر که آن را ربط می نامیدند توسعه بیشتری یافت و محل های باستانی شهرستان »روبه ویرانی نهاد.

ج) مکان یابی پس از اسلام

منطقه‌ای که پیش از آمدن اعراب به «قم» خوانده می شد، پهنه ای وسیع بود که ازکمیدان و فردیجان تا ابرستیجان و جمکران را در بر می گرفت و در میان این منطقه وسیع هفتاد دیه به صورت پراکنده ، گویا به سبک مرسوم شهرنشینی آن روزگار وجود داشت .مثل تیسفون باروی بزرگ به رای و همت «یزدان فاذار» رئیس دیه ابرستجان گرداگرد هم دیهات این منطقه که گویا هر یک در حکم کوی و محله‌ای بوده است ، کشیده شد که همه را از تعرض غارتگران نگاهداری می نمود.( تربت پاکان،ج 2، ص 12)

رودخانه قم در دوره‌های دور پیش از اسلام در مسیری شهر اسلامی جاری بوده و آب آن به سوی سراجه در شمال شرقی می رفته است، سپس با گذشت سال ها و روزگارها این مسیر بالاآمده ، آب از آن به زیر افتاد و از جانب شرقی شهر جریان یافت و آب آن به جانی دیه قمرود روانه شد تا به مرور ایام این مسیر نو رودخانه گردید.

قم پس از آمدن اعراب مسلمان :

با توجه به بررسی‌های انجام گرفته، نشان می دهد که به طور کلی سنت شهر سازی اسلامی، تحت نفوذ شهر سازی قبل از اسلام شکل گرفت، زیرا اعراب تقریباً هیج تجربه با ارزشی در زمینه شهرسازی نداشتند. (شناخت و بررسی عوامل موثر بر گسترش شهر قم ، ص 24.)

آنچه مسلم است و تاریخ قم برآن تاکید دارد این که شهر جدید دوره اسلامی در محل دهی به نام « همجان« با «مینجان»جوار نقطه باستانی «شهرستان» تاسیس شد. (تاریخ قم، ص 32)

 که به«باب شهرستان »مشهور شد و در قرن سوم تبدیل به شهر بزرگی گردید که یعقوبی درباره آن می گوید«شهر بزرگ قم که به آن «مینجان یا «ممجان» گفته می‌شود شهری است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است (البلدان یعقوبی ، ص 24)

قم در سال 23 ه ق به دست سپاه اسلام به فرماندهی ابوموسی اشعری فتح گردید واولین قبیله عربی که وارد آن شدند، جمعی از قبلیه بنی اسد بودند که در سال 67 هـ .ق در روستای جمکران اقامت گزیدند، پس اقوامی از قبلیه «آل مذحج »و قیس» به قم آمدند در روستای انار اراضی بالای رودخانه مقیم شدند و نیز قبیله «عتره »در روستای چابلق و برقه رود ساکن گشتند.

منابع و مآخذ:محفوظ است