در فلات مرکزی ایران در دشتی پهناور، شهری قرار دارد که از کهن ترین مراکز تمدنی و مشهورترین شهرهای مذهبی ایران است، شهری که امام صادق ( ع) حرم اهل البیت نامید. این شهر در 130کیلومتری جنوب تهران در مرکز ایران واقع شده، که از نظر موقعیت و حدود جغرافیایی ، از شمال به استان تهران ( ورامین و ری ) ، از شرق به استان سمنان ( گرمسار ) ، از جنوب به استان اصفهان ( کاشان ) و از غرب به استان مرکزی ( ساوه ، تفرش ، آشتیان ، دلیجان و محلات ) مرتبط می شود.

در دوره باستان ، نام شهر قم « کوانا » یا « قوانا » « کمندان » کُم. « منیجان » و « کُب » بوده که به علت جمع شدن آب در محل کنونی شهر ، منطقه ای سرسبز ایجاد می گردید که به مرور خانه‌هایی در این منطقه توسط دامداران و کشاورزان ساخته شد که به آن کومه یا کُم می‌گفتند که معرب آن به « قم » تبدیل گردید.( تاریخ قم ، ص 21)

بر طبق نظر دیگر در مقابل رود تیمره یا اناربار و برق رود چشمه‌ای پر آب قرار داشت که به آن کُب می‌گفتند و آبی که در زمین جمع می‌شد ، از این چشمه بود به رودخانه‌ای که از آن چشمه، می‌آمد ، « کُب رود » می‌گفتند. سپس « کُب رود » معرب شد و قمرود نامیده شد و آن محل را مناسب با نام آن رودخانه « قم » گفته‌اند. [1]  (تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید : 9)برخی از جغرافی‌دانان مسلمان از این شهر به نام « ارض جبل » ، « ویران آباد کردکواد » یاد کرده‌اند.

قم در داده‌های باستان شناسی

در عصر ما قبل تاریخ، انسان عهد حجر(سنگ) که در دشت سکونت گزیده بود، بر روی همان مسیر کمانی شکل اطراف کویر نمک استقرار یافت ،بر طبق  قراگاههای انسانی که تا کنون شناخته شده در کاشان (سیلک) ری ، قم ، دامغان ، مراکز دینی کشور ، نیز در طول همان خطوط طبیعی ارتباطی قرار داشته و حتی امروز هم در واقع دو شهر مقدس قم و مشهد در جاده شرقی و غربی و دیگری در جاده شمالی و جنوبی واقع است

با توجه به تازه‌ترین اطلاعاتی که در مناطق باستانیقره تپه  قمرود ، تپه صرم ، قلی درویش ، مشخص می شود که قدیمی‌ترین سابقه ساختمان سازی متعلق به اوایل هزاره ششم قبل از میلاد تاهزاره او ل پیش از میلاد است، این مطالعات نشان می دهد مردمانی که در این روستاها و محوطه‌ها می زیستند با محوطه‌های باستانی دیگر همچون :سیلک کاشان، قره‌تپه شهریار ، تپه زاغه ، چشمه علی شهرری، در ارتباط بوده‌اند، زیرا نفود فرهنگی یکسانی در همه این محوطه‌ها مشاهد می‌شود. (بررسی‌های باستان شناسی قمرود، ج1 : 124)

قم از شهرهای باستانی ایران است و تا اواخر دوره ساسانی از شهرهای نسبتاً بزرگ و مهم ایران بود روشن‌ترین دلیل قدمت شهر قم ، مکان جغرافیایی و انشعاب راه‌های عمده تجاری از این شهر است. این منطقه از دیرباز محل اتصال عمده‌ترین راه‌های بین‌النهرین و جنوب غربی ایران به شمال شرقی آن و جاده ابریشم است.( انوارالمشعشعین ، ج 1،: ص 96)

این منطقه از گذشته‌های دور زیستگاه مردمان بومی در هزاره‌های پیش از میلاد بوده و قلعه‌هایی که برای محافظت کاروان‌ها در مسیر راهها و در دوران متعدد تاریخی شکل گرفته ، همه از مظاهر فرهنگی و تمدن این منطقه می‌باشد. (تاریخ هنر و معماری ایران:ص 14)

گروه باستان شناسی « قمرود » در جدیدترین اطلاعات خود ، تاریخچه سکونت در ناحیه قم را به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسانند.

قدیمی‌ترین اثر بدست آمده در این منطقه متعلق به اوایل هزاره ششم و جدیدترین آن متعلق به اواسط هزاره چهارم است. آثار به دست آمده از این منطقه نشان می‌دهد. مردم قم در این دوره با مردم مناطق باستانی دیگر مانند سیلک کاشان در ارتباط بوده است. (مکان یابی و پیدایش شهر قم: ص 21)

در تاریخ اساطیری ایران ، پیدایش و تأسیس تشکیلات شهر قم را به زمان تهمورث ـ از پادشاهان پشیدادی ـ نسبت می‌دهند.( تاریخ مذهبی قم: ص 60)

برخی از موّرخان بنای شهر قم را به کیخسرو فرزند کیکاوس ـ دومین پادشاه کیانی ـ نسبت می‌دهند. (تاریخ ایران باستان ، ج 1 : 95)

در عصر مادها مغان (مغ‌ها) روحانیون با طبقه مذهبی از ری و اطراف آن از جمله قم برخاسته اند و این نواحی را مهد مغان می نامیدند( ری باستان ، مجله دوم بخش اول ص 93)که کشف گورهای موبدان مادی در اطراف قم موید این امر است باستان شناسان در 500 متری نیایشگاه سنگی زار بلاغ قم موفق به کشف دو گور از دوره‌ها شدند و احتمال می دهند این گورها متعلق به موبدان باشد.

همچنین 64 قطعه آخر منقوش دوره مادها در استان قم در محوطه تاریخی قلی درویش ومحوطه ی باستانی شمشیرگاه به دست آمده که مشخص می کند که برای مدت طولانی منطقه ی  قم مسکن یکجانشینی بوده است.

قم در زمان هخامنشیان ، منطقه‌ای آباد و وسیع بود ه،ولی اسکندر مقدونی پس از فتح ایران چند شهر مهم ، از جمله قم را ویران کرد.

قم تا زمان ساسانیان احتمالاً چندان رو به آبادی ننهاد. بطلمیوس ، جغرافی‌دان مشهور یونانی عصر هلسنیم ، از قم یاد می‌کند. شاردن می‌گوید : بسیاری از علمای متبحر در فن نقشه‌برداری جغرافیایی، مدعی بود که قم همان شهری است که بطلمیوس آن را گوانا خوانده است.(سیاحت نامه شاردن: 78)

قم ، ری و اطراف آن در زمان اشکانیان یکی ار مقرهای مهم حکومتی بوده (تاریخ بلعمی ص 733)و حتی ری پایتحت بهاره اشکانیان بود( ری باستان ص 104) قم محل سکونت یکی از خاندان بزرگ اشکانی به نام گیو بود و گودرز در اصفهان وطن داشت( جغرافیای تاریخی شهرای ایران ، محمد تقی حکیم ، ص 55 )و خاندان مهران نزدیک ری بود.

مورخین و محققین معتقدند: که یکی از شهرهای نسبتاً مهم دوره ساسانی قم بر می شمارند  تا جایی که قباد پادشاه ساسانی در سال 488 م توجه ای ویژه ای به این  شهر نمود؛ نقل است ؛ قباد که در سال مذکور به جنگ هیاطله می رفت چون به شهر قم رسید، آنجا را در نهایت خرابی دید، پس از پیروزی در جنگ هیاطله دستور آبادی قم را صادر کرد و به همین علت قم « ویران آباد کرد کواذ» (یعنی قباد عمارت کرد و آباد گردانید) شهرت یافت . در زمان او منطقه اصفهان و قم به نام شهرستان معروف بود که یعقوبی نیز بدان اشاره داشت ، قباد اول شهرستان را به دو بخش به نام‌های «گی» و «تیمره» تقسیم کرد. ( اخبار الطوال دنیوری ص 48)که نخستین برابر با استان کنونی اصفهان و دومی ظاهراً باید شهرستان قم باشد. (ایران در آستانه یورش تازیان ، ص 258)

خسرو انوشیروان مشهورترین پادشاه ساسانی کشور را به بخش چهارگانه تقسیم نمود که عبارتند از: 1- بخش شمالی یا پادکسیان شمال . 2- بخش جنوبی یا پادکسیان نیمروز . 3- بخش خاوری یا پادکسیان خور آسان . 4- بخش باختری یا پادکسیان خوربران که ارمنستان ، آذربایجان ، گیلان ، اصفهان و قم ، همدان ، کرمانشاه جزء بخش شمالی بودند که به جبال هم معروف بود. (شاهنامه کهن پارس و تاریخ عزر السیر ص 248)

در زمان خسرو پرویز قم شهری آباد بود و زعفران قمی شهرت به سزایی داشت ودر دبار مورد استفاده قرار می گرفت به طوری که هر چیز دست نیافتنی و با ارزش را به زعفران قمی مثال می زدند. (همان، ص 394)

در دوره ساسانی قم جز، بلاد پهلوانان به حساب می‌آمد و در منظومه «ویس و رامین» که پس از داستان های پهلوی است نام قم آمده است.

زگرگان و ری و قم و صفاهان      ز خوزستان و کوهستان و اران

( ویس ورامین :ص 333)

دنیوری می نویسد «یزگرد سوم پس از شکست در مقابل مسلمانان به قم و کاشان فرود آمدند و نیز در جنگ قادیسه بیش از بیست هزار سوار از قم و کاشان شرکت داشتند( اخبار الطوال : 163)

یکی از آثار دوره ساسانی در قم وجود آتشکده‌های متعدد می باشد در روستاها و دهات مرکزی و منطقه «جمکران» که دوازده محله بود « بر هر محلتی و در پی آتشکده‌ای بود»( تاریخ قم ، ص 61و یا در مزدیجان آتشکده‌ای کهن به نام «آذر جشنف یا آذر گشنب» قرار داشت که یکی از آتشکده های سه گانه‌ای بود که ایرانیان قم در حق آن بی نهایت غلو می کردند. قم در قرن نهم هجری ، ص 109 )که برون ترکی از طرف خلیفه عباسی در سال 282 آن را خراب کرد.در »ابرشتیجان» شا نزده آتشکده وجود داشته. (تاریخ قم ؛ ص 62 )در «ممجان» آتشکده‌ای بود که مسلمانان آن را خراب کرده و به جای آن اولین مسجد را بنا نهادند( همان، ص 251 آتشکده بزرگ قم که بقایای آن بروی تپه معروف «کل دختر» در وردوی به دشت قم (از جاده اراک) قرار داشت که تا زمان مؤلف تاریخ قم آباد بود و نیز در قریه « فردجان» از توابع فراهان نیز آتشکده یی بود که در سال 288 توسط امیر قم از طرف خلیفه عباسی ویران شد. (همان :ص 89)