فرایند پیدایی شهر قم و تطور اجتماعی در آن شهر

چکیده 

شناخت هر پدیده و درک فرایند تاریخی و تحول آن به ما کمک می‌کند تا به چرایی و چگونگی مسائل پاسخ دهیم و بامطالعه دقیق گذشته آینده جامعه را تبیین و تخمین بزنیم . و به همین علت توجه به بحث پیدایش شهرو چگونگی سیر تحول آن ، علاوه بر این که ما را در شناخت هویت گذشته‌یمان یاری می‌کند. بلکه به برنامه ریزی بهتر آینده نیز مدد می رساند.

شهر قم با پیشینه چند هزار ساله، یکی از شهرهای تاریخی ایران است که به علت قدمت تاریخی آن و قرارگرفتن مرقد منوره حضرت معصومه (ص) و حوزه علمیه که به عنوان ام القری جهان تشیع نیز معرف شده است ، نیاز به مطالعه و بررسی بیشتر دارد که علاوه بر شناخت پیشینه این شهر به حفظ این میراث پرداخته شودو برای آینده برنامه عملیاتی و جامع‌تری تدوین گردد.

پیدایش و تاسیس شهر قم را مانند تمام شهرها به دوره اساطیری نسبت می دهند، ولی از نظر باستان شناسی اولین انسان های یکجا نشین که تازه از کوه فرود آمده و در دشت سکونت گزیده بودند، در اطراف کویر نمک در کاشان (سیلک) ری ، قم ، دامغان استقرار یافتند.  با توجه به تازه‌ترین اطلاعاتی که در مناطق باستانی قمرود ، قره‌تپه، تپه البرز، تپه صرم، محوطه باستانی شمشیرگاه، زراع بلاغ علی آباد، قلعه جمکران ، قل درویش و ... مشخص می شود  که این منطقه با محوطه‌های باستانی سیلک کاشان، قره‌تپه شهریار ، دشت قزوین و... در ارتباط بوده‌اند

قم در عهد ماد‌ها به مهد مغان ودر عهد هخامنشیان ، سلوکیان ، اشکانیان به گوانا و مهد خاندان گیو شهرت داشت ، و در دوره ساسانیان تیمره و مزدیجان نام گرفت که از شهرهای مهم و ازمرکز سپاهیان ایران پیش از اسلام بوده است. قم در دوران اسلامی یک شهر مهم شمرده می شد ، در این دوره شهر جدید در محل دهی به نام « ممجان« با «مینجان» درجوار نقطه باستانی «شهرستان» تاسیس شد که در قرن سوم تبدیل به شهر بزرگی گردید و اعراب اشعری در طول حاکمیت 280 ساله خود، قم را از نظر ارضی و جمعیتی گسترش دادند

تحول شهر قم از قرن سوم هجری تا پایان دوره قارجاریه  با فراز و نشیب همراه بوده ، در قرون دوم و سوم هـ ق. به علت نافرمانی مردم قم از حاکمان وقت و یا به خاطر سیل عظمیی ویران شد ودر قرن چهارم هـ ق قم مجدداً رو به آبادی رفت ، چنانکه در آن زمان 20 تا 30 هزار محدث در این شهر وجود داشته داشته و 52 آسیاب در آن مشغول به فعالیت بوده است. در قرن پنچم و ششم این روند ادامه یافت.

در زمان صفویه شهر قم از نظر شهرنشینی رو به گسترش رفته و در زمان فتحعلی شاه مجدداً آبادی و توسعه قم شروع گردید، تا اواخر قارجاریه شهر قم از ده محله بزرگ به نام‌های  محله آستانه ، محله عشقعلی ، محله الوندیه ، محله چهارمردان، محله سیدان ، محله سنگ بند، محله موسویان، محله مسجد جامع ، محله باغ پنیه و محله اسحاقیه تشکیل می شد. این محله ها خود به جند محله فرعی تر تقسیم می گردند. وسر انجام امروزه این شهر مذهبی که سابقه طولانی تطور شهر نشینی را در تاریخ فلات مرکزی ایران بر دوش دارد ،می رود تا به یک شهر قدرتمند مذهبی و سیاسی تبدیل گردد.

واژهای کلیدی :قم ، شهرنشینی ، تاریخ ایران ،هویت شناسی