هلال ماه و دردسر مشترک یهودیان و مسلمانان

داستان اختلاف بر سر تشخیص پایان ماه روزه داری مسلمانان، امسال هم مثل هر سال تکرار شد و در کشوری به کوچکی لبنان، شیعیانی که با وجود مرگ علامه سید محمد حسین فضل الله هنوز به نظرات فقهی او عمل می کنند روز پنجشنبه را عید گرفتند، در حالی که مقلدان دیگر مراجع شیعه، عیدشان همزمان شد با اهل سنت و دیگر مسلمانان شیعه و سنی خاورمیانه.

این اختلاف در جنبه دینی اش ربطی به شیعه و سنی ندارد؛ فقهای هر دو مذهب میان خود دچار اختلاف بر سر تفسیر این حدیث پیامبر اسلامند که می گوید: "صوموا لرؤیته و افطروا لرؤیته" یعنی با دیدنش (ماه) روزه بگیرید و با دیدنش بشکنید (روزه را به پایان برسانید).

پاره ای از فقها، چه میان شیعیان و چه اهل سنت بر این باورند که منظور پیامبر اسلام این بوده که باید هلال ماه نو را عیناً دید و پاره ای دیگر معتقدند که پی بردن و اطمینان یافتن از حلول ماه نو هم منظور پیامبر را برآورده می کند، بر این اساس اگر با محاسبات نجومی هم حاکی از آغاز ماه نو باشد یا اینکه هلال ماه نه با چشم غیرمسلح، بلکه با وسائلی همچون تلسکوپ دیده شود هم می توان اطمینان کافی را برای اعلام آغاز یا پایان روزه داری کسب کرد.

در جوامع سنی مذهب، فقهای عربستان سعودی و کشورهای حاشیه خلیج فارس عمدتاً پایبند رؤیت عینی اند، در حالی که در ترکیه و سوریه و لبنان و مصر به محاسبات نجومی تکیه می کنند.

در فقهای شیعه هم، آنهایی که به رؤیت عینی معتقدند اکثریت دارند.

اما بحث و اختلاف نظر بر سر تشخیص زمان آغاز ماه نو، پیشینه ای فراتر از جدل های فقهی میان مسلمانان دارد و دیرینه تر از پیدایش اسلام است.

یهودیان آغاز هر ماه را گرامی می دارند و نیایش خاص آن روز را به جا می آورند؛ در تورات در سفر اعداد از زبان خداوند به موسی آمده است: "در روزهای شاد خود نیز این شیپورها را بنوازید، یعنی در موقع برگزاری عیدها و اول هر ماه که قربانی های سوختنی و قربانی های سلامتی تقدیم می کنید و من شما را به یاد خواهم آورد".

بین این روزهای اول ماه، مهمترین آنها نزد یهودیان، عید روش هشنه یا جشن سال نوست که در واقع آغاز هفتمین ماه تقویم سنتی یهودی (ماه تشرین) است و امسال با عید فطر همزمان شده است.

یهودیان در جستجوی هلال ماه نو به نقاط مرتفع می رفتند و هر کس هلال ماه را می دید به شورای عالی داوران یهود که بلندپایه ترین مرجع قضائی و حل اختلاف بود گزارش می کرد، این شورا پس از بررسی و اطمینان از صحت گزارشها، آغاز ماه نو را اعلام می کرد و دیگر مناسبتهای مذهبی هم بر همین اساس محاسبه می شدند.

مسلمانان نیز همین شیوه را در پیش گرفتند و هنوز هم آن دسته از مراجع دینی که رؤیت عینی هلال را برای تشخیص آغاز ماه ضروری می دانند پیشاپیش به مردم اعلام می کنند که هر کس هلال را دید به آنان گزارش کند و سپس بر اساس شهادت این افراد، فرارسیدن ماه رمضان یا پایان آن را اعلام می کنند.

اما پس از آنکه رومیان با تسلط بر فلسطین، معبد یهودیان در بیت المقدس را ویران و شورای عالی داوران را منحل کردند، شیوه رؤیت هلال ماه و گزارش آن منسوخ و به جای آن، روش محاسبه نجومی برای آغاز ماه تعیین شد، همان روشی که بعدها برخی فقهای مسلمان هم در پیش گرفتند.

همان اختلافی که بر سر تشخیص ماه نو از راه رؤیت عینی یا محاسبه نجومی میان فقهای مسلمان وجود دارد، بین روحانیون و علمای یهود هم بروز کرد و برخی از آنان کوشیدند روش رؤیت عینی را احیا کنند اما راه به جایی نبردند و هم اکنون یهودیان مناسبت های خود را بر اساس تقویمی که از پیش با محاسبات نجومی تدوین شده برگزار می کنند.

با این حال، یهودیان ارتدکس که سختگیری بیشتری نسبت به آیینهای خود دارند، نیایش های مربوط به عید روش هشنه را دو روز پیاپی به جا می آورند تا مطمئن شوند که حتماً آداب خود را پس از حلول ماه نو انجام داده اند.

در میان یهودیان رسم بر این بود که آغاز ماه را با روشن کردن آتش بر بالای کوههای اعلام می کردند و این خبر کوه به کوه به یهودیانی که خارج از فلسطین زندگی می کردند می رسید، با اینکه در جاهای مختلف دنیا، ماه نو در زمان های متفاوت حلول می کند اما ملاک برای یهودیان، بیت المقدس است و همه یهودیان جهان بر اساس آغاز ماه در این شهر مناسبت های خود را تنظیم می کنند.

مشابه اسلامی این شیوه را بخش عمده ای از مسلمانان اهل سنت با ملاک قرار دادن افق مکه به کار می گیرند تا مردم ساکن کشورهای مختلف بتوانند ماه رمضان را در زمان واحدی شروع کنند و به پایان ببرند.

از پیامبر اسلام نقل قول صریحی که در این زمینه اظهارنظر کرده باشد وجود ندارد و بنابراین باب اجتهاد برای فقهای سنی که به وحدت افق رأی دهند باز شده اما بیشتر فقهای شیعه با استناد به روایاتی از امامان، دیده شدن ماه در هر منطقه را تنها برای مردم آن منطقه و مناطق نزدیکش ملاک قرار می دهند.

همانندی نظریات و اختلافات روحانیان مسلمان و یهودی در مورد رؤیت هلال ماه و تعیین مناسبت های مذهبی در تقویم قمری، تنها یک نمونه از شباهت های فراوان در احکام شرعی و سنت های این دو دین ابراهیمی است.