نگاهی به کتاب «موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی»

      کتاب «موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی»[1] تألیفی متفاوت در میان آثار علامه است. بدیهی است دین و مذهب تخصص اصلی علامه جعفری است اما بررسی ماهیت موسیقی در این کتاب عمدتاً فقط از دو دیدگاه فلسفی و روانی صورت پذیرفته و نگارنده خود بر این گزینش آگاهانه تصریح دارد.

    ورود به مبحث در این مقال با چهار مقدمه صورت می گیرد. در مقدمه نخست ایده فلسفی خاص علامه جعفری یعنی «حیات معقول» مورد اشاره قرار گرفته و درباره روش تألیف متفاوت این کتاب چنین توضیح داده شده است: «برخلاف رسم معمول در تألیفات تحقیقی که مؤلفان به طرح قضایا و اظهار نظر و استدلال در اثبات و نفی های مطلوب در آن قضایا می پردازند، اغلب مباحث مورد تحقیق در این کتاب اگرچه به صورت قضایای خبری و علمی مطرح می شوند، ولی از مطالعه کنندگان و دانش پژوهان تقاضا می شود که آن مباحث را به عنوان سؤالات، رویاروی خود قرار داده، درباره آن ها بیندیشند و نتیجه گیری نمایند». از همین جا می توانیم مطمئن شویم که با یک قضاوت قطعی و لازم الاجرا مواجه نیستیم بلکه چنانچه ولقاریس گفته، علامه جعفری قاضی نیست، معلم است. توجه به این اشاره مهم اولیه برای مواجهه با مباحث این کتاب ضروری است چراکه با قرار گرفتن در سیر مباحث مطروحه پی می بریم که مؤلف نه تنها موسیقی را عاملی در جهت کمال نفس و لطافت روح نمی داند بلکه معتقد است اشتغال به آن منافی حیات معقول انسانی است.

     پیشتر اشاره شد مؤلف، نه همچون قاضی که چون معلمی خود تشنه و دوستدار شناخت حقیقت، به بحث و بررسی موضوع می پردازد: «امید آنکه این طرز تحقیق (پرسش مدار) بر تلاش ها و دقت کاری های ما بیفزاید و نگذارد حیات پر معنای خود را دستخوش احساسات زودگذر کرده و با دلایل بی اساس درباره مدعاهایی از پیش پذیرفته شده آن را تفسیر و توجیه نماییم».

    «مسأله موسیقی یک مسأله نظری و مورد اختلاف است که هر عالم و صاحب معرفت و کمالی از آن استنباط مخصوص و معینی دارد. البته همان گونه که در شناخت دیگر مسائل نظری و حتی بدیهی، اخلاص و صفا [و دوری از هوی و هوس و خودکامگی] شرط اساسی است، در حل مسآله موسیقی نیز که هم از نظر موضوعی و هم از نظر حکمی و ارزشی یک امر نظری است، اساسی ترین شرط، به دست آوردن آگاهی ها و اطلاعات لازم همراه با اخلاص و صفای قلبی می باشد».

 در مقدمه دوم، نگارنده روش تحقیقی کتاب را اینگونه توضیح می دهد: «مباحث این کتاب را می توان به عنوان مقدمه ای برای بررسی ها و تحقیقات کاملتر در نظر گرفت، مخصوصاً از دیدگاه «علم النفس» به معنای آن که از جهتی عمیق تر و گسترده تر از اکثر روانشناسی های معاصر به مسائل روانی می نگرد؛ زیرا اکثر روانشناسی های دوران معاصر، عمدتاً روش تجزیه ای و تحلیلی (آنالیتیک) را پیش می گیرند و روش ترکیبی و کل نگری (سنتتیک) را مورد اهمیت قرار نمی دهند، در صورتی که علم النفس در شناخت مسائل روانی، هم از روش تجزیه ای و تحلیلی و هم از روش ترکیبی استفاده می کند». لازم به ذکر است روش تجزیه ای و تحلیلی روانشناسی معاصر، امروزه از سوی روان شناسان پست مدرن مورد چالش قرار گرفته اگرچه آن ها هم راه حل عملی بهتری نسبت به روش قبل ارائه ننموده اند و موضعشان فقط موضع انتقاد نظری است. شاید این مشکل در عدم وجود نگرشی جامع به مسائل مرتبط با روان انسان باشد و دنباله ای بر همان رویکرد تخصص مدار انسان مدرن. امروزه دیگر ثابت شده است که فلسفه و روان شناسی امتزاجی عمیق با یکدیگر دارند و بررسی موسیقی از این هر دو نگاه در کتاب مورد بحث، نشان از هوشمندی نگارنده و آگاهی او از این مهم دارد.

      مقدمه سوم و چهارم اختصاص دارد به مباحثی در ارتباط با مشکلات موجود بر سر راه تعریف موسیقی و همچنین معرفی اجمالی انواع و اشکال موسیقی و معنای اصطلاحاتی همچون مقام، دستگاه، گوشه، سنفونی، موومان، سونات، سوئیت، اپرا، اپرت و فولکور.

    در بخش های بعدی مقایسه هایی میان موسیقی با گل، عموم مناظر طبیعی، شعر، نقاشی و خوشنویسی صورت می گیرد تا به این روش شناختی اجمالی از ماهیت موسیقی بدست آید.

 عبارت کلیدی کتاب که به نوعی تمام مباحث، حول این نظریه می گردد این پاراگراف نخست بخش چهارم است:

     «موسیقی آن تأثرات و عواطف را بر می انگیزد که مربوط به آن سطح نفس آدمی است که مجاور برون ذات است و اکثریت قریب به اتفاق این پدیده ها محصول محیط فرهنگ [به معنای عام آن] در اقوام و ملل دنیا است و ذاتاً جنبه ماورای طبیعی ندارد»

     مؤلف با اشاره به موافقت ابوحامد غزالی با سماع، در اینجا این سخن او را در تأیید مدعای خود شاهد می آورد: «بدانید که دل ها و درون آدمیان خزینه های اسرار و معادن جواهر است. جواهر اسرار در دل ها همان گونه پیچیده است که آتش در میان آهن و سنگ.  و آب در زیر خاک و گل. و هیچ راهی برای برانگیختن پنهانی های دل ها نیست مگر به وسیله سماع. پس نغمه های موزون که لذت آور است آنچه را که در دل ها وجود دارد بیرون می آورد و نیکی ها و یا بدی های آن ها را آشکار می سازد. پس آشکار نمی شود از دل در موقع تحریک آن مگر آنچه را که دل در خود دارد. چنان که (از کوزه همان برون تراود که در اوست) پس سماع محک راستین و معیار گویا برای دل است، در نتیجه خود سماع به قلب نمی رسد مگر آنچه در دل غلبه دارد، در آن تحریک شود».

     در ادامه، جنبه ماورای طبیعی موسیقی توسط نگارنده اینگونه مورد سؤال قرار می گیرد:

     «کسانی که می خواهند برای نغمه های موسیقی جنبه ملکوتی و ماورای طبیعی در نظر بگیریم، باید این مسأله را حل کنند که با توجه به اینکه جنبه ملکوتی و ماورای طبیعی در همه نفوس انسانی یکی است، این همه اختلاف در نغمه ها  و نواهای موسیقی اقوام و ملل دنیا چیست؟ اختلاف مزبور به حدی است که گاهی بعضی موسیقی های یک جامعه، برای دیگری نفرت انگیز و موجب ناراحتی اعصاب آنان می گردد. این اختلاف در نغمه ها و نواها از بهترین دلایل این مدعا است که تأثرات و عواطف و هیجاناتی که به وسیله موسیقی ها برانگیخته می شود مربوط به آن سطح نفس آدمی است که مجاور برون ذات (طبیعت به معنای عام آن) است».

 این نقل قول ها هم در ادامه به عنوان مؤیدات مستقیم نظر مؤلف مطرح می شوند: ابوسلیمان دارابی: «هر دل  که به آواز خوش از جای در آید، آن دل ضعیف بود، به مداواش حاجت بود تا قوی گردد... آواز خوش هیچ چیز در دل زیادت نکند، بلی اگر در دل چیزی بود آن را بجنباند». علی هجویری غزنوی: «گروهی گفتند سماع آلت غیبت است، و دلیل آوردند که اندر مشاهدت، سماع محال باشد که دوست اندر محل وصل دوست، اندر حال نظر بدو مستغنی بود از سماع، از آنچه [زیرا] سماع خبر بود و خبر اندر محل عیان دوری و حجاب و مشغولی باشد». عبد الکریم قشیری به نقل از جنید: «چون مرید را بینی که سماع دوست دارد، بدان که از بطالت بقیتی با وی مانده است».

 در پاسخ به سؤال مفروض در خصوص موسیقی های روحانی هم چنین پاسخ داده شده است: «عمده جذابیت و لذت موسیقی و انبساط آوردن آن، معلول سلب هشیاری به واقعیت های درون ذات و برون ذات و همچنین سلب اختیار به معنای «سلطه و نظارت شخصیت به دو قطب مثبت و منفی کار یا هر موقعیتی است که شخصیت آدمی در آن قرار می گیرد و باید با روشنایی و احساس بایستگی یا شایستگی» آن موقعیت را برگزار نماید، در حالی که موسیقی ها حتی روحانی ترین آن ها با دو حقیقت مزبور (هشیاری و اختیار) سازگار نیست و این اصل را همه ما می دانیم که هیچ حرکت ناهشیارانه و جبری نمی تواند تکاملی باشد، اگرچه با نظر به عوامل گوناگون دارای لذت و جذابیت بوده باشد». مستملی بخاری به این قضیه اعتراف نموده و گفته است: «گروهی از این طایفه، سماع را بر آن وجه روا داشته اند که بی اختیار باشد. اما چون اختیار پدید آید، آن سماع را معلول (مضر) داشته اند [یا دانسته اند]».

      به طور کلی چنانچه پیداست تعقل و خردورزی برای فهم و درک مسائل در نظر علامه محمد تقی جعفری ارزشی قطعی دارد و وی در جایی از این کتاب هم تصریح کرده است که دریافت های ذوقی را قابل اعتنا برای اثبات مدعاها نمی داند. از این رو تردیدی نیست در اینکه استدلالات علامه در این کتاب تنها برای آن هایی معتبر و پذیرفتنی خواهد بود که همچون او برای دریافت های ذوقی و شهودی ارزش اثباتی قائل نباشند.

     در بخش چهاردهم کتاب استناد به لذت بار و نشاط آور بودن موسیقی برای اثبات ضرورت آن در زندگی اینگونه رد می شود: «اگر علت عظمت و شایستگی موسیقی را برای ارواح آدمیان، لذت تلقی کنیم، قطعی است که به جهت متهم ساختن انسان به حیوان لذت پرست (هدوئیست) او را تا حد جانواران پست، پایین آورده ایم». و این مدعا در کتاب، آراسته شده به این عبارت جاودانی ویکتور هوگو:

     «زندگی انسانی بیش از آن که به نان بسته باشد به ایجاب بسته است. دیدن و نشان دادن کافی نیست، فلسفه باید به منزله یک انرژی باشد، باید عملش و اثرش به کار بهبود جان بشر آید. سقراط باید در آدم وارد شود و مارک اورل به وجود بیاورد، به عبارت دیگر از مرد سعادت، مرد عقل حاصل دارد. مبدل کردن (عدن) به دانشکده علم باید یک اکسیر مقوی باشد. تلذذ؟ چه هدف ناچیز و چه جاه طلبی بی مقداری است! تلذذ کار جانوران است».

  مؤلف، این بخش از کتاب را اینگونه به پایان می برد: «جای تردید نیست که موسیقی از آن عواملی است که در درون انسان ها مطابق نمودهای درونی آن ها عکس العمل هایی را ایجاد می کند و ابداع آهنگ های بسیار عالی از طرف موسیقی دان هایی چه شرقی و چه غربی مانند بتهون، موزارت، شوپن، گلوک، واگنر، کرلی، هایدن و غیره، یکی از جلوه های با اهمیت مغز انسان بوده، و نبوغ هنری آنان را در درجه چشمگیر اثبات می کند، ولی مطلبی که بسیار اهمیت دارد، این است که آیا موسیقی آنچنان که برای ما در حال طبیعی خوشایند بوده و به احتمال بعضی صاحبنظران در حالات غیر طبیعی از نظر روانپزشکی به طور مسکن ضروری به نظر می رسد، در واقع هم چنین است؟ یعنی واقعاً موسیقی یکی از بایستگی ها و یا شایستگی های جان ما انسان ها است؟».

 ادامه مباحث کتاب اختصاص دارد به پاسخ به برخی سؤالات مفروض دیگر، بررسی نظریات هگل در باب موسیقی و مختصری راجع به مبانی فقهی موسیقی.

 سخن را با نقل این جمله کنایه آمیز و دوپهلوی شوپنهاور که در مقدمه کتاب ذکر شده و به نظر، هم قابلیت موافقت و هم مخالفت با نظریه مؤلف را دارد به پایان می بریم:

«موسیقی چیز خوبی است، ولی متأسفانه به آن اندازه که باید، ما را از واقعیت دور نمی سازد!».

 [1] موسیقی از دیدگاه فلسفی و روانی/ محمدتقی جعفری، تهران، مؤسسه تدوین و نشر آثار علامه جعفری، یاران علوی،1381