بخش سوم

تأثیر عنصر زمان در افتاء و قانونگذاری

   بعضی ممکن است حساسیت قرآن درمورد امور مالی وتوضیح درباره ی جزئیات را به معنای اصرار قرآن به اجرای سیاق ومتن آیه بدانند، درحالی که به نظر می رسد، حساسیت قرآن بر موضوع ومفهوم آیات است نه اصرار برظاهر آن. بعضی از بزرگان وقتی درمقابل این پرسش که «چرا مثلاً قرآن مسائل مربوط به امور علمی یا فقهی را به صورت واضح توضیح نداده است»، می گویند قرآن در 1400 سال پیش نازل شده و درک مردم زمانش اجازه ی توضیح وتبیین بیش از این را نمی داده است، اما همین بزرگواران وقتی به تأثیر زمان ومکان درطرح مباحث فقهی می رسند، فراموش می کنند که قرآن برای مردمی نازل شده بود که 1400سال پیش از ما– آن هم دربدترین و پایین ترین شرایط فرهنگی و تمدنی- زندگی می کردند وشرایط فکری، اجتماعی و تکنولوژیکی مردم امروز با گذشته تفاوتی نجومی وغیرقابل وصف دارد. بدون تردید یک قانون جزئی نمی تواند، هم برای یک جامعه ی محدود وعقب افتاده درمنطقه ای خاص مورد استفاده قرار گیرد و هم بدون هیچ تغییری برای جوامع گسترده و به شدت پیشرفته ی دوهزار سال بعد درسراسر دنیا قابل استفاده باشد. مدعیان این نظر، یا قانون را نمی شناسند وبه تحقیقات و دستاوردهای گسترده و بی وقفه ی جهان در امورحقوق وجرم شناسی وقوف ندارند و یا شدت تغییرات زمانی و مکانی را درک نکرده اند.

   بعضی آیات الاحکام قرآن برای زمان ومکان خاص خود نازل شده و به اقتضای تحولات تاریخی و اجتماعی، نیازمند بازنگری است. ازسوی دیگر مامدعی داشتن یک فقه پویاییم که می تواند احکام را برمبنای تأثیرات عنصر زمان ومکان تفسیر و تأویل نماید. این که فقهایی پس از ده ها سال تحصیل وتدریس، مغزشان را ازمحتویات کتاب های فقهی انباشته کند و از روی احادیث و روایات محدود گذشته و البته «اجماع» ی که معلوم نیست چگونه شکل گرفته حکم یا فتوایی را صادرنماید، هنر نکرده است. هنر یک فقیه به زمان شناسی وقدرت استنباط او است. اگر بپذیریم که صرفاً جنسیت- بدون لحاظ شرایط زمانی ومکانی- نمی تواند ملاک خوبی برای تقسیم ارث باشد واگر بپذیریم که شرایط دختران وپسران- نه تنها از زمان صدر اسلام، که حتی از 20 سال پیش- دستخوش دگرگونی شگرفی شده است، بنابراین فتوای مانیز متفاوت خواهد بود. امروز بین پسر و دختر درخانواده هیچ تفاوتی وجود ندارد. تمایزات جنسیتی به شکل کاملاً آشکار تغییر کرده است. زنان دست به کارهایی می زنند و به تحصیل در رشته هایی می پردازند که قبلاً متعلق ومختص به مردان بود. نکته ی دیگر این که امروز همه ی فرزندان یک خانواده ازکودکی تاپایان تحصیلات مصرف کننده اند و در این پدیده، هیچ تفاوتی بین پسر و دختر وجود ندارد. پسرهیچ کاری بیشتر از دختر برای خانواه نمی کند وهیچ آورده و اندوخته ای بیشتر از دختر ندارد. حتی گاهی دخترها بیشتر ازپسرها باکار دربیرون ازخانه، به هزینه ی خانواده کمک می کنند و در داخل خانه نیز بیشتر ازپسرها به مادرشان یاری می رسانند. جالب این که در زمان پیری و ناتوانی والدین، دخترها بیشتر از پسرها به دادشان می رسند وبرای شان دل می سوزانند. بنابراین دلیلی ندارد از امتیاز کم تری نسبت به پسرها برخوردار باشند.

(ادامه دارد)