شفاعت بر دوگونه است:

1-      شفاعت تکوینیّه

2-     شفاعت تشریعیّه: 

                 الف) شفاعت تشریعیّه ای که در دنیا برای انسان تحقق می پذیرد.(استغفار)
                   ب) شفاعت تشریعیّه ای که در آخرت متحقق می گردد.

شفاعت تکوینی

عبارت است از واسطه قرار گرفتن علل و اسباب بین ذات مقدّس خداوندی و بین مسبّبات و موجودات خارجیّه در تدبیر و تنظیم وجودشان، در بقاء و استدامه آنها در عالم خلقت. (وسائط فیما بیننا و بین الله تعالی)(المیزان، ج1، ص160) و همچنین بین خداوند و تمام موجودات و مخلوقات و اسباب واقع در راه تحقق بخشیدن موجودات و اعطاء وجود به ماهیّات امکانیّه و قالب های خارجیّه. و به طور کلی هرچه در وسط قرار گیرد و واسطه برای گسترش نور و توحید خداوند متعال در عوالم امکان گردد.
تفسیرالمیزان ، جلد1، صفحه77تا82(استنادعلل مادیّه به خداوند تعالی)
جلد 2 ، صفحه180تا193( تأثیر بعضی از اعمال بر خارج و ارتباط بین اعمال و حوادث خارجیّه)
جلد 20، صفحه283تا285(وساطت فرشتگان در تدبیر امور خارجیه)

شفاعت تشریعی

مقدمه:

خداوند تبارک و تعالی با ارسال پیامبران و انزال کتب آسمانی و وضع احکام و قوانین از اوامر و نواهی و عکس ­العمل آنها از تبعات مخالفت و موافقت که ثواب وعقاب در دار آخرت است، ما را از نعمت سیر تشریعی در راه تکامل برخوردار فرموده است و بر این اساس پیامبران آمدند و مردم را به رحمت و نعمت خداوند بشارت دادند و از عواقب وخیم خیانت و جنایت و ستم برحذر داشتند. حجّت بر مردم تمام شد و بیّنه و برهان، آنها را به پیروی از صراط مستقیم الزام کرد.

یکی از واژه‌هایی که زبانزد عام و خاص است و غالب مردم جهان از ملت­های مختلف و مذاهب و ادیان گوناگون آن را از عقاید مسلم خویش به حساب می­ آورند، واژه‌ شفاعت و شفیع و شافع است.
حتی در بین غیرمسلمانان مسأله‌ شفاعت، مسأله‌ معروف و متداولی بوده است. و تمام مردم عالم به آن معتقدند.
می‌گویند: مردی به نام تبَّع از قبیله حمیر، پیش از تولد رسول گرامی اسلام(ص) شنیده بود که به همین زودی­ ها پیامبری در سرزمین حجاز از جانب خدای منان، برانگیخته خواهد شد.  وی پیش از مرگش نامه‌ای نوشته و از نزدیکان خود درخواست نموده بود که اگر روزی چنین پیامبری مبعوث به رسالت شد، این نامه را به او برسانید. در آن نامه نوشته بود: إن لَم اَدرکتُ فَاشفع لی یومَ القیامةِ (اگر عمرم وفا نکرد و پیش از درک تو درگذشتم، در آخرت شفیع من باش.
وقتی نامه‌ او به دست مبارک پیامبر اسلام(ص) رسید، سه مرتبه فرمودند: آفرین بر تبع(منشور جاوید ، ج 8 ، ص 127)

الف: شفاعت تشریعیّه واقع دردنیا:(به معنای طلب مغفرت)
هر چیزی که در دنیا موجب مغفرت انسان و قرب او به سوی حق تعالی شود، آن شفیع است که بین بنده و حضرت حق واسطه شده و موجب غفران ذنوب و سیئات می گردد.

از توحید، ایمان، قرآن، انبیا و رسولان، ملائکه، مؤمنان، اطاعت، عمل صالح و توبه به عنوان شفیعان در درگاه الهی نام برده میشوند.(المیزان، ج1، ص172)

 مصادیق عمل صالح: روزه، ادای امانت، صداقت و راست گویی .

ب: شفاعت تشریعیه واقع در آخرت:(واسطه برای آمرزش گناهان گناهکاران)

شفاعت در آخرت به واسطه طلب مغفرت شفیعان از گناهکاران حاصل می شود و بدین وسیله یا از ورود گناهکار به جهنم جلوگیری می شود و یا اگر وارد جهنم شده است، از آن خارج می شود.(همان، ص174)

شرایط تأثیر شفاعت

شفاعت همچون آب زلالی است که بر پای نهال ضعیفی ریخته می‌شود و بدیهی است که اگر نهال به کلی از بین رفته باشد، آب زلال آن را زنده نمی‌کند و به عبارت دیگر مهم این است که قابلیت قابل همچون فاعلیت فاعل موجود باشد؛ زیرا فاعلیت فاعل بدون قابلیت قابل کار ساز نیست.

- باید به اذن پروردگار باشد.(إلّا بإذنه – بقره:255 ؛ یونس:3)

- باید در امر مشروع باشد.

- باید خداوند از شفاعت شونده راضی باشد.(رَضِیَ له قولاً طه:109 ؛ إلّا لِمَن ارتَضی أنبیاء:28 ؛ لِمَن یشاء و یرضی نجم:26)

شرایط شفاعت‌کننده

1 - شفاعت‌کننده باید به یگانگی خداوند و بندگی خویش گواهی و شهادت دهد. در غیر این صورت شفاعت تأثیری ندارد. (الّا من شهد بالحقِّ – زخرف:86)

2 - درخواست شفاعت آمیخته با سخنی که خشم خدا را برانگیزد، نباشد. (یَومئذٍ لاتنفَعُ الشفاعةُ الّا مَن إذنَ لَهُ الرحمانُ و رضیَ لَهُ قَولاً طه:109)

3 - در نزد خداوند دارای عهد و پیمان باشد؛ (لا یملکون الشفاعة الا من اتخذ عند الرحمن عهداً – مریم:87)

4 - علم و آگاهی؛ (الا من شهد بالحق و هم یعلمون – زخرف:86)

شفاعت‌کنندگان متفاوتند:

افرادی که با اذن و اجازه‌ پروردگار عالم شفاعت می‌نمایند، مختلف و گوناگون می‌باشند؛ بعضی از اولیاء خدا افراد بی‌شمار و بی‌حسابی را شفاعت می‌کنند و برخی دیگر افراد محدود یا محدودتری را شفاعت می نمایند
یکی از شفعاء و بلکه بالاترین شفعاء، رسول مکرم اسلام(ص) است؛ چون در قرآن آمده است. وَ لَسوفَ یُعطیکَ رَبُّکَ فَترضی(ضحی : 5) به زودی پروردگارت آنقدر به تو عطا می‌کند که خشنود گردی.

پیامبر( ص) فرمود: «ان الرجل من امتی لیشفع للفئام من الناس فیدخلون الجنه و ان الرجل لیشفع للقبیله و ان الرجل لیشفع للعصبه و ان الرجل لیشفع للثلاثه و للرجلین و للرجل». (مسند احمد، ج3، ص20و ص63 ؛ سنن ترمذی، ج4، ص 46) « مردی از امت من برای گروه های زیادی از مردم شفاعت می‌کند. و مردی برای یک قبیله و طایفه، و مردی برای خویشاوندان خود، و مردی برای سه نفر، و مردی برای دو نفر، و برخی برای یک نفر شفاعت می‌کنند».

یعنی هرکس نزد خدا مقرب‌تر باشد، بیشتر شفاعت می‌کند.

شافعان کیانند؟

1 – خداوند؛ أستشفِعُ بک إلی نَفسِک = تو را نزد خودت شفیع قرار می دهم(دعای کمیل)

2 – ملائکه مقربین؛ ...لایَشْفَعُونَ إِلَّا لِمَنِ ارْتَضَى(أنبیاء:28) = ملائکه از کسانی که خدا از آنها راضی است، شفاعت می کنند.

3 – قرآن؛ پیامبر(ص) فرمود: إذا التبست علیکم الفِتَن فعلیکم بالقرآن؛ فإنّه شافعٌ مُشفّع = وقتی سایه سیاه فتنه بر سر شما گسترده شد، به قرآن پناه ببرید که آن شفاعتگری است که شفاعتش پذیرفته است.(کافی599:2)

4 – رسول خدا(ص)؛ فرمود: من خواسته خود از خدا را برای شفاعت امتم در روز قیامت ذخیره کرده ام.(بحارالأنوار34:8)

5 – امیرمؤمنان؛ علی(ع)؛ در زیارت آن حضرت میخوانیم: ... پس شفاعت کن برای من نزد پروردگارت(کامل الزیارات، ص41، ح2)

6 – حضرت فاطمه زهرا(س)؛ خدا به فاطمه(س) خطاب می کند: ... امر کردم بنده ام را(که سزاوار دوزخ است) به سوی دوزخ ببرند تا تو شفاعتش کنی و من شفاعتت را بپذیرم تا مقام تو نزد من برای ملائکه و انبیا و رسولان و اهل محشر معلوم شود.(بحار الأنوار51:8)

7 – أئمّه معصومین(ع)؛ امام صادق و امام باقر(ع) فرمودند: والله ما شفاعت می کنیم از گناهکاران شیعه(حق الیقین شبّر137:2)

پیامبر(ص) فرمود: إنّی لأشفع یوم القیامه فاشفع و یشفع، علیّ فیشفع و یشفع، اهل بیتی فیشفعون = من در روز قیامت شفاعت می‌کنم و شفاعتم پذیرفته می‌شود و علی هم شفاعت می‌کند و شفاعت او نیز پذیرفته می‌شود و اهل بیت من نیز شفاعت می‌کنند و شفاعت آنان هم پذیرفته می‌شود. ( مناقب ابن شهر آشوب، ج 2، ص 15؛ مجمع البیان، ج 1، ص 104)

8 – أنبیاء؛ با اذن الهی از امت خود شفاعت می کنند.

9 – علماء؛ در روز قیامت خدا به عالم امر می کند بایست و از مردم شفاعت کن.(بحار56:2 ، ح66)

10 – شهداء؛ علی(ع) فرمود: رسول خدا(ص) فرمودند: یشفع یوم القیامه الانبیاء ثم العلماء ثم الشهداء = روز قیامت به ترتیب پیامبران و سپس دانشمندان و سپس شهیدان در راه خدا شفاعت می‌کنند. ( بحارالأنوار34:8 ؛ سنن ابن ماجه، ج 2، ص 1443)

پیامبر(ص) فرمود: یشفع الشهید فی سبعین انساناً من اهل بیته = شهید در راه خدا برای هفتاد نفر از خویشاوندان خود شفاعت می‌کند. (سنن ابی داود، ج 2، ص 15 ؛ مسند احمد، ج 4، ص 131)

11 – رحِم(خویشاوندان)؛ پیامبر( ص) فرمود: الشفعاء خمسه: القرآن و الرحم و الامانه و نبیکم و اهل بیت نبیکم = شفاعت کنندگان پنج چیزاند: 1 ـ قرآن 2 ـ خویشاوندان 3ـ امانت 4 ـ رسول اکرم(ص) 5 ـ اهل بیت( ع) (بحارالأنوار43:8 ؛ مناقب، ج 2، ص 14)

12 – اطاعت و بندگی خدا؛ علی(ع): پس بگردانید طاعت و عبادت پروردگار را ... شفیع از برای درک مطالب خودتان.(نهج البلاغه، خ197)

13 – تفضل الهی؛ یَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِکَ لِمَن یَشَاءُ(نساء:48)(فلیَشفع لی بفضلک – صحیفه سجادیه: 31)

14 – توبه؛ پیامبر(ص) و علی(ع): لاشفیعَ أنجح من التوبه = هیچ شفیعی مطلوبتر از توبه نیست.(بحارالأنوار58:8 ؛ منهاج البراعه، ج21، ص456)

15 – عقل؛ خدا خطاب به عقل میگوید: خلقی را بهتر، مطیع تر و باشرافت تر از تو خلق نکردم.(عقل سجده میکند و 1000 سال در سجده میماند) خدا امر میکند سر از سجده بردار و هر چه میخواهی شفاعت کن که پذیرفته است.(معالم الزلفی:153 – 154)

16 و 17 – همسایه و دوست؛ امام صادق(ع): همسایه و دوست در حق همسایه و دوست خود شفاعت می کنند.(بحارالأنوار42:8)

18 – سادات(ذراری رسول خدا-ص-)؛ به دستور خدا از محبان خود شفاعت می کنند. (بحارالأنوار8: 36-37)

19 – حجرالأسود؛ (کشف الإرتیاب:244 ؛ السبعه من السلف:96)

20 – کَرَم خدا؛ امام سجاد(ع): شفِّع فی خطایایَ کَرَمَک(دعای 31 صحیفه سجادیه)

21 – صلوات بر محمد و آل محمد(ص)؛ صلاهً تشفعُ لنا یومَ القیامه(همان)

22 – توسل به پیامبر(ص)؛ واجعل توسلی به شافعاً یوم القیامه نافعاً(دعای روز پنجشنبه)

23 – دوستی خدا؛ حُبّی لک شفیعی إلیک(دعای أبوحمزه ثمالی)

24 – روزه؛ از خدا میخواهد او را شفیع روزه دار قرار دهد.(مسند احمد174:2)

25 – عامل به قرآن؛ شفاعتش در حق 10 نفر از خویشاوندانش که مستحق آتش هستند، پذیرفته میشود.(سنن ترمذی245:4)

امام صادق (ع) می‌فرماید: شفاعتنا لاهل الکبائر من شیعتنا =  شفاعت ما برای کسانی از شیعیان ما است که مرتکب گناهان بزرگ شده باشند. ( من لا یحضره الفقیه، ج 3، ص 376)