مکان یابی شهر قم در دوره اسلامی

الف) قم قدیم ، قم اسلامی

یکی از با ارزش‌ترین مناطق باستانی کشور ایران، آنچه که تاریخ مدون چندین هزار ساله ایران بر آن دلالت دارد، منطقه قم می باشد.دشت قم بستر بسیاری از سکونت‌گاه های باستانی است که در فلات مرکزی ایران به عنوان یکی از قدیمی ترین مراکز شناخته شده است . تپه باستانی قره‌تپه، قلی درویش، تپه ی صرم ، محوطه  ی باستانی شمشیرگاه، زار بلاغ، وجود آتشکده‌ها و قلعه‌های باستانی، دلایل گویایی وجود مراکز زیستی دوره پیش از اسلام در این منطقه می باشد.

در متون معتبر جغرافیای تاریخی که در اوایل دوران اسلامی به نگارش در آمده ، قم را در دوره، ساسانی و اوایل دوره، اسلامی یک شهر مهم شمرده که حاکی از قدمت این شهر می باشد، بلاذری در فتوح البلدان،) فتوح البلدان ، ص 384.( اعثم کوفی در تاریخ خود) تاریخ اعثم ، ص 34.( ، علی بن حسن قمی در تاریخ قم ،) تاریخ قم ، ص 25.( یعقوبی در تاریخ خود )تاریخ یعقوبی ، ص 144(و حمزه اصفهانی درکتاب سنی ملوک الارض و انبیاء )سنی ملوک الارض والانبیاء ، ص 26(و ابن فقیه درکتابش قم را جزء شهرهای عصر ساسانی نام بردند و آن را مهم ترین شهرهای عصر ساسانی می شمردند.

 با توجه به کاوش‌های باستان شناسی ومتون تاریخی،در حد فاصله زمانی بعد از تمدن قره‌تپه تا دوران ساسانی و آغاز دوره اسلامی حداقل چهار هزار سال منطقه قم سابقه سکونتی داشته و جمعیت ساکن در آبادهای مناطق مختلف قم به صورت متمرکز می زیستند.

آنچه در روند شکل گیری شهر و شهر نشینی در شرق باستان از کهن‌‌ترین مراحل تا کنون به عنوان عوامل زیربنایی به شمار می آید ،  شکل گیری شهرها در اطراف رودها و نیز به دور هسته مرکزی معابد، پرستشگاهها (آتشکده‌ها) بوده است.

وجود رودخانه »قمرود»یا «انا ربار» که ا ز کوههای گلپایگان وخوانسار سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از شمال گلپایگان و خمین و محلات ودشت سلفچگان به دریاچه‌نمک می‌ریزد که در طول تاریخ این رودخانه مایه حیات شهر و روستای دشت قم بوده است ومردم ناحیه قم از قدیم الایام برای آبیاری کشتزارهای خود نهرهای متعددی را از این رودخانه حفر کردند که نشان دهنده اهمیت آن در زندگی اجتماعی واقتصادی قم می باشد. برخی از این نهرها عبارتند از نهر براوستان ، نهر جمکران ، نهرمیان رودان ، نهرشهرستان ، نهر کمیدان ، نهرمزدیجان ، و نهر سراجه.) تاریخ قم، ص 52-51.(

هر یک از نهرها و جوبیارهای باستانی پهنه ی قم، تعدادی از دهات  رامشروب می ساختند، مجموعه‌ای از دهات، دهستان یا طسوجی را تشکیل می‌دادند. مجموعاً در پیرامون نهرهای که در پهنه قم جاری بودند هفتاد دیه وجود داشت؛) تاریخ قم ، ص 256(

این دهات در چهار طسوج یا روستاق به نام‌های رودآبان » ، «لنجرود یا لنگرود» «ابرشتیجان» و «سراجه» تقسیم شده بودند. (همان ، ص 135.)

در هر یک از مجموعه‌های دهات ، یک دیه یا دژ مرکزی وجود داشت که به نام آن نهر خوانده می شدند، به همین جهت در قدیم ناحیه قم را به علت بسیاری دژها «چهل حصاران» می نامیدند( دارالایمان قم، ص 49 ) که در بیشتر این دهات مرکزی، اشراف و بزرگان روستا اقامت داشتند .

ب) هسته مرکزی قم پس از اسلام

در میان حصارها و روستاها، در جنوب شرقی شهر به نام «شهرستان» بوده است ، این مزرعه که امروز شهرستان نامیده می‌شود، در قرن چهارم میلادی دیه و دژ باستانی بوده و به احتمال زیاد محل باستانی شهر قم بوده است که به هنگام فتوح مسلمین به وسیله پیشگامان سپاه «ابوموسی اشعری» فتح و احتمالاً ویران گردیده است، (قم خواستگاه شهر، شهرهای ایران ، ج2، 153)

مدرسی طباطبایی معتقد است هرچند که دژ شهرستان نقطه ثقل محل باستانی شهر قم بوده است لیکن به نظر می رسد منطقه‌ای که پیش از آمدن اعراب به ایران، قم یا معادل آن در زبان پارسی خوانده می شده، پهنه‌ای وسیع بود که از کمیدان و مزدیجان تا ابرستیجان و جمکران را در بر می‌گرفت و در میان این منطقه وسیع هفتاد دیه به صورت پراکنده و به سبک مرسوم شهرنشینی آن روزگار وجود داشت. (تربت پاکان، ج2، ص11)

 آقای سعیدی‌نیا به نقل از بار تولد ، شهرستان یا شارستان را در فرهنگ شهری ایران دوره باستان ، قرارگاه حکام می‌دانست، که مقر حکومتی به صورت دژی در درون شهر واقع بود و ساختمان‌های شهری و خانه‌های مردم عادی در پیرامون آن قرار داشت، قسمت اصلی شهر را «شهرستان» می‌‌گفتند که پس از اسلام با رشد شهرنشینی بخش‌های جدید شهر که آن را ربط می نامیدند توسعه بیشتری یافت و محل های باستانی شهرستان »روبه ویرانی نهاد.

ج) مکان یابی پس از اسلام

منطقه‌ای که پیش از آمدن اعراب به «قم» خوانده می شد، پهنه ای وسیع بود که ازکمیدان و فردیجان تا ابرستیجان و جمکران را در بر می گرفت و در میان این منطقه وسیع هفتاد دیه به صورت پراکنده ، گویا به سبک مرسوم شهرنشینی آن روزگار وجود داشت .مثل تیسفون باروی بزرگ به رای و همت «یزدان فاذار» رئیس دیه ابرستجان گرداگرد هم دیهات این منطقه که گویا هر یک در حکم کوی و محله‌ای بوده است ، کشیده شد که همه را از تعرض غارتگران نگاهداری می نمود.( تربت پاکان،ج 2، ص 12)

رودخانه قم در دوره‌های دور پیش از اسلام در مسیری شهر اسلامی جاری بوده و آب آن به سوی سراجه در شمال شرقی می رفته است، سپس با گذشت سال ها و روزگارها این مسیر بالاآمده ، آب از آن به زیر افتاد و از جانب شرقی شهر جریان یافت و آب آن به جانی دیه قمرود روانه شد تا به مرور ایام این مسیر نو رودخانه گردید.

قم پس از آمدن اعراب مسلمان :

با توجه به بررسی‌های انجام گرفته، نشان می دهد که به طور کلی سنت شهر سازی اسلامی، تحت نفوذ شهر سازی قبل از اسلام شکل گرفت، زیرا اعراب تقریباً هیج تجربه با ارزشی در زمینه شهرسازی نداشتند. (شناخت و بررسی عوامل موثر بر گسترش شهر قم ، ص 24.)

آنچه مسلم است و تاریخ قم برآن تاکید دارد این که شهر جدید دوره اسلامی در محل دهی به نام « همجان« با «مینجان»جوار نقطه باستانی «شهرستان» تاسیس شد. (تاریخ قم، ص 32)

 که به«باب شهرستان »مشهور شد و در قرن سوم تبدیل به شهر بزرگی گردید که یعقوبی درباره آن می گوید«شهر بزرگ قم که به آن «مینجان یا «ممجان» گفته می‌شود شهری است جلیل القدر که گویند در آن هزار گذر است (البلدان یعقوبی ، ص 24)

قم در سال 23 ه ق به دست سپاه اسلام به فرماندهی ابوموسی اشعری فتح گردید واولین قبیله عربی که وارد آن شدند، جمعی از قبلیه بنی اسد بودند که در سال 67 هـ .ق در روستای جمکران اقامت گزیدند، پس اقوامی از قبلیه «آل مذحج »و قیس» به قم آمدند در روستای انار اراضی بالای رودخانه مقیم شدند و نیز قبیله «عتره »در روستای چابلق و برقه رود ساکن گشتند.

منابع و مآخذ:محفوظ است

در فلات مرکزی ایران در دشتی پهناور، شهری قرار دارد که از کهن ترین مراکز تمدنی و مشهورترین شهرهای مذهبی ایران است، شهری که امام صادق ( ع) حرم اهل البیت نامید. این شهر در 130کیلومتری جنوب تهران در مرکز ایران واقع شده، که از نظر موقعیت و حدود جغرافیایی ، از شمال به استان تهران ( ورامین و ری ) ، از شرق به استان سمنان ( گرمسار ) ، از جنوب به استان اصفهان ( کاشان ) و از غرب به استان مرکزی ( ساوه ، تفرش ، آشتیان ، دلیجان و محلات ) مرتبط می شود.

در دوره باستان ، نام شهر قم « کوانا » یا « قوانا » « کمندان » کُم. « منیجان » و « کُب » بوده که به علت جمع شدن آب در محل کنونی شهر ، منطقه ای سرسبز ایجاد می گردید که به مرور خانه‌هایی در این منطقه توسط دامداران و کشاورزان ساخته شد که به آن کومه یا کُم می‌گفتند که معرب آن به « قم » تبدیل گردید.( تاریخ قم ، ص 21)

بر طبق نظر دیگر در مقابل رود تیمره یا اناربار و برق رود چشمه‌ای پر آب قرار داشت که به آن کُب می‌گفتند و آبی که در زمین جمع می‌شد ، از این چشمه بود به رودخانه‌ای که از آن چشمه، می‌آمد ، « کُب رود » می‌گفتند. سپس « کُب رود » معرب شد و قمرود نامیده شد و آن محل را مناسب با نام آن رودخانه « قم » گفته‌اند. [1]  (تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید : 9)برخی از جغرافی‌دانان مسلمان از این شهر به نام « ارض جبل » ، « ویران آباد کردکواد » یاد کرده‌اند.

قم در داده‌های باستان شناسی

در عصر ما قبل تاریخ، انسان عهد حجر(سنگ) که در دشت سکونت گزیده بود، بر روی همان مسیر کمانی شکل اطراف کویر نمک استقرار یافت ،بر طبق  قراگاههای انسانی که تا کنون شناخته شده در کاشان (سیلک) ری ، قم ، دامغان ، مراکز دینی کشور ، نیز در طول همان خطوط طبیعی ارتباطی قرار داشته و حتی امروز هم در واقع دو شهر مقدس قم و مشهد در جاده شرقی و غربی و دیگری در جاده شمالی و جنوبی واقع است

با توجه به تازه‌ترین اطلاعاتی که در مناطق باستانیقره تپه  قمرود ، تپه صرم ، قلی درویش ، مشخص می شود که قدیمی‌ترین سابقه ساختمان سازی متعلق به اوایل هزاره ششم قبل از میلاد تاهزاره او ل پیش از میلاد است، این مطالعات نشان می دهد مردمانی که در این روستاها و محوطه‌ها می زیستند با محوطه‌های باستانی دیگر همچون :سیلک کاشان، قره‌تپه شهریار ، تپه زاغه ، چشمه علی شهرری، در ارتباط بوده‌اند، زیرا نفود فرهنگی یکسانی در همه این محوطه‌ها مشاهد می‌شود. (بررسی‌های باستان شناسی قمرود، ج1 : 124)

قم از شهرهای باستانی ایران است و تا اواخر دوره ساسانی از شهرهای نسبتاً بزرگ و مهم ایران بود روشن‌ترین دلیل قدمت شهر قم ، مکان جغرافیایی و انشعاب راه‌های عمده تجاری از این شهر است. این منطقه از دیرباز محل اتصال عمده‌ترین راه‌های بین‌النهرین و جنوب غربی ایران به شمال شرقی آن و جاده ابریشم است.( انوارالمشعشعین ، ج 1،: ص 96)

این منطقه از گذشته‌های دور زیستگاه مردمان بومی در هزاره‌های پیش از میلاد بوده و قلعه‌هایی که برای محافظت کاروان‌ها در مسیر راهها و در دوران متعدد تاریخی شکل گرفته ، همه از مظاهر فرهنگی و تمدن این منطقه می‌باشد. (تاریخ هنر و معماری ایران:ص 14)

گروه باستان شناسی « قمرود » در جدیدترین اطلاعات خود ، تاریخچه سکونت در ناحیه قم را به هزاره پنجم پیش از میلاد می‌رسانند.

قدیمی‌ترین اثر بدست آمده در این منطقه متعلق به اوایل هزاره ششم و جدیدترین آن متعلق به اواسط هزاره چهارم است. آثار به دست آمده از این منطقه نشان می‌دهد. مردم قم در این دوره با مردم مناطق باستانی دیگر مانند سیلک کاشان در ارتباط بوده است. (مکان یابی و پیدایش شهر قم: ص 21)

در تاریخ اساطیری ایران ، پیدایش و تأسیس تشکیلات شهر قم را به زمان تهمورث ـ از پادشاهان پشیدادی ـ نسبت می‌دهند.( تاریخ مذهبی قم: ص 60)

برخی از موّرخان بنای شهر قم را به کیخسرو فرزند کیکاوس ـ دومین پادشاه کیانی ـ نسبت می‌دهند. (تاریخ ایران باستان ، ج 1 : 95)

در عصر مادها مغان (مغ‌ها) روحانیون با طبقه مذهبی از ری و اطراف آن از جمله قم برخاسته اند و این نواحی را مهد مغان می نامیدند( ری باستان ، مجله دوم بخش اول ص 93)که کشف گورهای موبدان مادی در اطراف قم موید این امر است باستان شناسان در 500 متری نیایشگاه سنگی زار بلاغ قم موفق به کشف دو گور از دوره‌ها شدند و احتمال می دهند این گورها متعلق به موبدان باشد.

همچنین 64 قطعه آخر منقوش دوره مادها در استان قم در محوطه تاریخی قلی درویش ومحوطه ی باستانی شمشیرگاه به دست آمده که مشخص می کند که برای مدت طولانی منطقه ی  قم مسکن یکجانشینی بوده است.

قم در زمان هخامنشیان ، منطقه‌ای آباد و وسیع بود ه،ولی اسکندر مقدونی پس از فتح ایران چند شهر مهم ، از جمله قم را ویران کرد.

قم تا زمان ساسانیان احتمالاً چندان رو به آبادی ننهاد. بطلمیوس ، جغرافی‌دان مشهور یونانی عصر هلسنیم ، از قم یاد می‌کند. شاردن می‌گوید : بسیاری از علمای متبحر در فن نقشه‌برداری جغرافیایی، مدعی بود که قم همان شهری است که بطلمیوس آن را گوانا خوانده است.(سیاحت نامه شاردن: 78)

قم ، ری و اطراف آن در زمان اشکانیان یکی ار مقرهای مهم حکومتی بوده (تاریخ بلعمی ص 733)و حتی ری پایتحت بهاره اشکانیان بود( ری باستان ص 104) قم محل سکونت یکی از خاندان بزرگ اشکانی به نام گیو بود و گودرز در اصفهان وطن داشت( جغرافیای تاریخی شهرای ایران ، محمد تقی حکیم ، ص 55 )و خاندان مهران نزدیک ری بود.

مورخین و محققین معتقدند: که یکی از شهرهای نسبتاً مهم دوره ساسانی قم بر می شمارند  تا جایی که قباد پادشاه ساسانی در سال 488 م توجه ای ویژه ای به این  شهر نمود؛ نقل است ؛ قباد که در سال مذکور به جنگ هیاطله می رفت چون به شهر قم رسید، آنجا را در نهایت خرابی دید، پس از پیروزی در جنگ هیاطله دستور آبادی قم را صادر کرد و به همین علت قم « ویران آباد کرد کواذ» (یعنی قباد عمارت کرد و آباد گردانید) شهرت یافت . در زمان او منطقه اصفهان و قم به نام شهرستان معروف بود که یعقوبی نیز بدان اشاره داشت ، قباد اول شهرستان را به دو بخش به نام‌های «گی» و «تیمره» تقسیم کرد. ( اخبار الطوال دنیوری ص 48)که نخستین برابر با استان کنونی اصفهان و دومی ظاهراً باید شهرستان قم باشد. (ایران در آستانه یورش تازیان ، ص 258)

خسرو انوشیروان مشهورترین پادشاه ساسانی کشور را به بخش چهارگانه تقسیم نمود که عبارتند از: 1- بخش شمالی یا پادکسیان شمال . 2- بخش جنوبی یا پادکسیان نیمروز . 3- بخش خاوری یا پادکسیان خور آسان . 4- بخش باختری یا پادکسیان خوربران که ارمنستان ، آذربایجان ، گیلان ، اصفهان و قم ، همدان ، کرمانشاه جزء بخش شمالی بودند که به جبال هم معروف بود. (شاهنامه کهن پارس و تاریخ عزر السیر ص 248)

در زمان خسرو پرویز قم شهری آباد بود و زعفران قمی شهرت به سزایی داشت ودر دبار مورد استفاده قرار می گرفت به طوری که هر چیز دست نیافتنی و با ارزش را به زعفران قمی مثال می زدند. (همان، ص 394)

در دوره ساسانی قم جز، بلاد پهلوانان به حساب می‌آمد و در منظومه «ویس و رامین» که پس از داستان های پهلوی است نام قم آمده است.

زگرگان و ری و قم و صفاهان      ز خوزستان و کوهستان و اران

( ویس ورامین :ص 333)

دنیوری می نویسد «یزگرد سوم پس از شکست در مقابل مسلمانان به قم و کاشان فرود آمدند و نیز در جنگ قادیسه بیش از بیست هزار سوار از قم و کاشان شرکت داشتند( اخبار الطوال : 163)

یکی از آثار دوره ساسانی در قم وجود آتشکده‌های متعدد می باشد در روستاها و دهات مرکزی و منطقه «جمکران» که دوازده محله بود « بر هر محلتی و در پی آتشکده‌ای بود»( تاریخ قم ، ص 61و یا در مزدیجان آتشکده‌ای کهن به نام «آذر جشنف یا آذر گشنب» قرار داشت که یکی از آتشکده های سه گانه‌ای بود که ایرانیان قم در حق آن بی نهایت غلو می کردند. قم در قرن نهم هجری ، ص 109 )که برون ترکی از طرف خلیفه عباسی در سال 282 آن را خراب کرد.در »ابرشتیجان» شا نزده آتشکده وجود داشته. (تاریخ قم ؛ ص 62 )در «ممجان» آتشکده‌ای بود که مسلمانان آن را خراب کرده و به جای آن اولین مسجد را بنا نهادند( همان، ص 251 آتشکده بزرگ قم که بقایای آن بروی تپه معروف «کل دختر» در وردوی به دشت قم (از جاده اراک) قرار داشت که تا زمان مؤلف تاریخ قم آباد بود و نیز در قریه « فردجان» از توابع فراهان نیز آتشکده یی بود که در سال 288 توسط امیر قم از طرف خلیفه عباسی ویران شد. (همان :ص 89)

فرایند پیدایی شهر قم و تطور اجتماعی در آن شهر

چکیده 

شناخت هر پدیده و درک فرایند تاریخی و تحول آن به ما کمک می‌کند تا به چرایی و چگونگی مسائل پاسخ دهیم و بامطالعه دقیق گذشته آینده جامعه را تبیین و تخمین بزنیم . و به همین علت توجه به بحث پیدایش شهرو چگونگی سیر تحول آن ، علاوه بر این که ما را در شناخت هویت گذشته‌یمان یاری می‌کند. بلکه به برنامه ریزی بهتر آینده نیز مدد می رساند.

شهر قم با پیشینه چند هزار ساله، یکی از شهرهای تاریخی ایران است که به علت قدمت تاریخی آن و قرارگرفتن مرقد منوره حضرت معصومه (ص) و حوزه علمیه که به عنوان ام القری جهان تشیع نیز معرف شده است ، نیاز به مطالعه و بررسی بیشتر دارد که علاوه بر شناخت پیشینه این شهر به حفظ این میراث پرداخته شودو برای آینده برنامه عملیاتی و جامع‌تری تدوین گردد.

پیدایش و تاسیس شهر قم را مانند تمام شهرها به دوره اساطیری نسبت می دهند، ولی از نظر باستان شناسی اولین انسان های یکجا نشین که تازه از کوه فرود آمده و در دشت سکونت گزیده بودند، در اطراف کویر نمک در کاشان (سیلک) ری ، قم ، دامغان استقرار یافتند.  با توجه به تازه‌ترین اطلاعاتی که در مناطق باستانی قمرود ، قره‌تپه، تپه البرز، تپه صرم، محوطه باستانی شمشیرگاه، زراع بلاغ علی آباد، قلعه جمکران ، قل درویش و ... مشخص می شود  که این منطقه با محوطه‌های باستانی سیلک کاشان، قره‌تپه شهریار ، دشت قزوین و... در ارتباط بوده‌اند

قم در عهد ماد‌ها به مهد مغان ودر عهد هخامنشیان ، سلوکیان ، اشکانیان به گوانا و مهد خاندان گیو شهرت داشت ، و در دوره ساسانیان تیمره و مزدیجان نام گرفت که از شهرهای مهم و ازمرکز سپاهیان ایران پیش از اسلام بوده است. قم در دوران اسلامی یک شهر مهم شمرده می شد ، در این دوره شهر جدید در محل دهی به نام « ممجان« با «مینجان» درجوار نقطه باستانی «شهرستان» تاسیس شد که در قرن سوم تبدیل به شهر بزرگی گردید و اعراب اشعری در طول حاکمیت 280 ساله خود، قم را از نظر ارضی و جمعیتی گسترش دادند

تحول شهر قم از قرن سوم هجری تا پایان دوره قارجاریه  با فراز و نشیب همراه بوده ، در قرون دوم و سوم هـ ق. به علت نافرمانی مردم قم از حاکمان وقت و یا به خاطر سیل عظمیی ویران شد ودر قرن چهارم هـ ق قم مجدداً رو به آبادی رفت ، چنانکه در آن زمان 20 تا 30 هزار محدث در این شهر وجود داشته داشته و 52 آسیاب در آن مشغول به فعالیت بوده است. در قرن پنچم و ششم این روند ادامه یافت.

در زمان صفویه شهر قم از نظر شهرنشینی رو به گسترش رفته و در زمان فتحعلی شاه مجدداً آبادی و توسعه قم شروع گردید، تا اواخر قارجاریه شهر قم از ده محله بزرگ به نام‌های  محله آستانه ، محله عشقعلی ، محله الوندیه ، محله چهارمردان، محله سیدان ، محله سنگ بند، محله موسویان، محله مسجد جامع ، محله باغ پنیه و محله اسحاقیه تشکیل می شد. این محله ها خود به جند محله فرعی تر تقسیم می گردند. وسر انجام امروزه این شهر مذهبی که سابقه طولانی تطور شهر نشینی را در تاریخ فلات مرکزی ایران بر دوش دارد ،می رود تا به یک شهر قدرتمند مذهبی و سیاسی تبدیل گردد.

واژهای کلیدی :قم ، شهرنشینی ، تاریخ ایران ،هویت شناسی