بسم الله الرحمن الرحیم

متن آیات

وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَ مَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ‌ (8) یُخَادِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ مَا یَخْدَعُونَ إِلاَّ أَنْفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ‌ (9) فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضاً وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ بِمَا کَانُوا یَکْذِبُونَ‌ (10) وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ لاَ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ قَالُوا إِنَّمَا نَحْنُ مُصْلِحُونَ‌ (11) أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لاَ یَشْعُرُونَ‌ (12) وَ إِذَا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَمَا آمَنَ النَّاسُ قَالُوا أَ نُؤْمِنُ کَمَا آمَنَ السُّفَهَاءُ أَلاَ إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَ لکِنْ لاَ یَعْلَمُونَ‌ (13) وَ إِذَا لَقُوا الَّذِینَ آمَنُوا قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا إِلَى شَیَاطِینِهِمْ قَالُوا إِنَّا مَعَکُمْ إِنَّمَا نَحْنُ مُسْتَهْزِءُونَ‌ (14)

ترجمه: و گروهی از مردم گویند: ما ایمان آورده‌ایم به خدا و به روز قیامت، و حال آنکه ایمان نیاورده‌اند. می‌خواهند خدا و اهل ایمان را فریب دهند و حال آنکه فریب ندهند مگر خود را، و این را نمی‌دانند. در دلهای ایشان بیماری است، خدا بر بیماری آنها بیفزاید، و برای ایشان است عذابی دردناک، به سبب آنکه پیوسته دروغ می‌گفتند. و چون آنان را گویند که فساد در زمین نکنید، گویند: تنها ما کار به صلاح کنیم. آگاه باشید آنها خود مفسدند ولی نمی‌دانند. و چون به ایشان گویند: ایمان آورید چنانکه دیگران ایمان آوردند؛ گویند: چگونه ایمان آوریم مانند بیخردان؟! آگاه باشید که ایشان خود بی‌خردند ولی نمی‌دانند. و چون به اهل ایمان برسند گویند: ما ایمان آوردیم؛ و وقتی با شیاطین خود خلوت کنند گویند: ما با شماییم، جز این نیست که مسخره می‌کنیم.

شرح آیات

پس از بیان ویژگی­های پرهیزگاران و کافران، قرآن کریم به گروه سومی از انسان ها اشاره می کند که به دلیل اهمیت نقش منفی آنان در جامعه و همچنین، ماهیت مبهم و مخفی آنان، سیزده آیه را به شرح خصوصیات ایشان اختصاص داده است.  این گروه را ما اصطلاحا منافق می نامیم، که در ظاهر و به طمع بهره مندی از مزایای اجتماعی موجود در جامعه دینی، ادعای دین مداری و ایمان دارند، اما در حقیقت هیچ بهره ای از ایمان ندارند. نفاق پیشگان با دو رویی و مخفی نگه داشتن عقاید واقعی خود، می توانند در جامعه از مزایای ویژه مؤمنان بهره مند گردند، و بدین ترتیب می پندارند که مؤمنان و حتی خدا را فریب داده اند، غافل از آن که با دور ماندن از نور ایمان، در حقیقت خود را می فریبند.

از نظر قرآن کریم، نفاق نوعی بیماری روحی است که در دل انسان پیشرفت می کند (فی قلوبهم مرض) و حتی می تواند آدمی را به مرحله ای بدون بازگشت برساند (فهم لایرجعون). بدین ترتیب، نفاق می تواند بهداشت روانی انسان و جامعه را به مخاطره بیفکند، و شیوع آن موجب گسترش فساد در جامعه خواهد شد (لاتفسدوا فی الارض). روشن است که چنین حالتی، وقتی بر جامعه انسانی مستولی گردد، اعتماد اجتماعی تضعیف می گردد، و در پی آن سرمایه اجتماعی نیز از بین خواهد رفت.

از ویژگی های منافقان آن است که به فعالیت های خود پوشش اسلامی و ظاهر دینی می دهند (قالوا آمنا)، و نزد خود چنین می پندارند که حق و حقیقت را به بازی گرفته اند (انما نحن مستهزؤون). اما دو رویی همیشگی آنان سبب می شود که هیچگاه در جامعه به احساس امنیت روانی لازم دست نیابند و زندگی آنان آکنده از هراس و همراه با اضطراب های دائمی است (آیات 19 و 20 بقره). ابزارهای معرفتی این گروه نیز در اثر عناد و تعصب، از کارآیی لازم برخوردار نبوده و نهایتا در بن بست فکری و معرفتی گرفتار می شوند (صم بکم  عمی فهم لا یرجعون).

شاید یکی از دلایل اتخاذ چنین رویه ای از سوی منافقان آن باشد که این گروه گرفتار نوعی خودبرتر بینی کاذب هستند (أنؤمن کما آمن السفهاء) و خود را مصلح اجتماعی می پندارند (إنما نحن مصلحون). همین امر نیز موجب می شود که مومنان را تحقیر کنند (السفهاء)، و سررشته اندیشه آنان با کافران گره می خورد (و إذا خلوا الی شیاطینهم)، و اصلاحات ذهنی خود را در فضایی بیگانه از واقعیات اجتماعی  موجود در جامعه دینی ترسیم می کنند.